اهدای تخمک از نظر شرعی

اهدای تخمک، راهکاری است که با رعایت شروطی خاص و پرهیز از مقدمات حرام، از سوی بسیاری از مراجع عظام تقلید شیعه جایز دانسته شده و امید را به دل زوجین نابارور بازگردانده است.

ناتوانی در فرزندآوری، تجربه ای دشوار و چالش برانگیز است که می تواند سایه ای سنگین بر زندگی مشترک زوجین افکند. میل به داشتن فرزند، نه تنها یک غریزه طبیعی عمیق، بلکه در فرهنگ اسلامی و ایرانی، خواسته ای پررنگ و ارزشمند محسوب می شود که کانون خانواده را استحکام می بخشد. در گذشته، زوج هایی که با مشکل ناباروری دست وپنجه نرم می کردند، گزینه های معدودی پیش رو داشتند و اغلب باید با چالش های عاطفی و اجتماعی این موضوع کنار می آمدند. اما پیشرفت های شگرف علم پزشکی در حوزه کمک باروری، افق های تازه ای را گشوده و روش هایی مانند اهدای تخمک، فرصتی دوباره برای تجربه شیرین والدگری فراهم آورده است.

با این حال، ورود به این قلمرو نوین، پرسش های متعددی را از منظر شرعی، فقهی و حقوقی مطرح می کند که پاسخ به آن ها برای تصمیم گیری آگاهانه و آرامش خاطر زوجین حیاتی است. دغدغه هایی نظیر مشروعیت فرزند، تعیین نسب، احکام محرمیت و حقوق ارثی، ابعاد مختلف این چالش هستند. هدف این مقاله، ارائه یک راهنمای جامع و مستند برای زوجین، مشاوران و علاقه مندان به این موضوع است تا با اتکا به فتاوای مراجع عظام تقلید شیعه و بررسی نکات حقوقی مرتبط، مسیر تصمیم گیری روشن تر و با آگاهی کامل تر پیموده شود.

امید به فرزندآوری در سایه راهکارهای نوین پزشکی

در زندگی بسیاری از زوجین، آرزوی داشتن فرزند، نقطه عطفی حیاتی است که می تواند معنای عمیق تری به رابطه شان ببخشد و آینده ای پر از شور و نشاط را برایشان ترسیم کند. اما گاهی اوقات، تقدیر مسیری متفاوت را رقم می زند و مشکل ناباروری، این آرزوی دیرینه را با چالش مواجه می سازد. ناباروری نه تنها یک معضل پزشکی، بلکه بار روانی و اجتماعی سنگینی را بر دوش زوجین می گذارد که می تواند به احساس ناکامی، انزوا و حتی بحران های خانوادگی منجر شود. در چنین شرایطی، هر روزنه امیدی که برای تحقق این آرزو پدید آید، همچون آبی بر آتش نگرانی هاست.

در دهه های اخیر، علم پزشکی با بهره گیری از فناوری های پیشرفته، توانسته است راهکارهای نوینی را برای درمان ناباروری ارائه دهد. یکی از این روش های مؤثر و امیدبخش، «اهدای تخمک» است که به ویژه برای زنانی که به دلیل مشکلات تخمک گذاری قادر به باروری طبیعی نیستند، امکان تجربه بارداری و فرزندآوری را فراهم می آورد. این روش، فرصتی را به زوجین نابارور می بخشد تا با رعایت اصول شرعی و حقوقی، به آرزوی داشتن فرزند دست یابند. شناخت دقیق ابعاد مختلف این فرآیند، از جنبه های پزشکی گرفته تا پیچیدگی های فقهی و حقوقی آن، برای هر زوجی که قصد استفاده از این روش را دارد، ضروری است.

اهدای تخمک چیست؟ تشریح فرآیند و دلایل پزشکی

اهدای تخمک، یکی از روش های کمک باروری است که به زوجین نابارور کمک می کند تا به آرزوی داشتن فرزند دست یابند. این فرآیند پیچیده پزشکی، با دقت و ظرافت خاصی در مراکز تخصصی انجام می شود تا شانس موفقیت آن به حداکثر برسد.

تعریف اهدای تخمک به زبان ساده

اهدای تخمک به معنای دریافت تخمک از یک زن سالم و داوطلب (اهداکننده) و لقاح آن با اسپرم مرد صاحب نطفه (همسر زن گیرنده) در محیط آزمایشگاه است. پس از تشکیل جنین، این جنین به رحم زن نابارور (مادر گیرنده) منتقل می شود تا مراحل بارداری و تولد فرزند مانند یک بارداری طبیعی طی شود.

مراحل علمی فرآیند اهدای تخمک

فرآیند اهدای تخمک شامل چند مرحله کلیدی است که با همکاری تیم پزشکی متخصص انجام می پذیرد:

1. تحریک تخمدان اهداکننده: زن اهداکننده تحت درمان های دارویی قرار می گیرد تا تخمدان هایش تحریک شده و تعداد بیشتری تخمک بالغ تولید کند.
2. تخمک گیری از اهداکننده: پس از بلوغ تخمک ها، طی یک عمل جراحی سرپایی و با استفاده از سونوگرافی و سوزن ظریف، تخمک ها از تخمدان زن اهداکننده جمع آوری می شوند.
3. لقاح در آزمایشگاه (IVF): تخمک های جمع آوری شده با اسپرم مرد صاحب نطفه (همسر زن گیرنده) در محیط آزمایشگاه لقاح داده می شوند تا جنین تشکیل شود.
4. کشت و رشد جنین: جنین های تشکیل شده برای چند روز در محیط آزمایشگاه کشت داده می شوند تا به مرحله ای مناسب برای انتقال برسند.
5. آماده سازی رحم گیرنده: زن گیرنده (همسر صاحب اسپرم) نیز با دریافت داروهای هورمونی، رحم خود را برای پذیرش جنین آماده می کند.
6. انتقال جنین به رحم گیرنده: یک یا چند جنین سالم به رحم زن گیرنده منتقل می شوند و او امیدوارانه منتظر لانه گزینی و آغاز بارداری می ماند.

ضرورت های پزشکی برای استفاده از تخمک اهدایی

زوجین به دلایل مختلف پزشکی ممکن است نیاز به استفاده از تخمک اهدایی داشته باشند. این دلایل معمولاً شامل موارد زیر است:

• یائسگی زودرس یا نارسایی تخمدان: برخی زنان به دلایل ژنتیکی، خودایمنی یا ناشناخته، پیش از موعد طبیعی یائسه می شوند یا تخمدان هایشان قادر به تولید تخمک نیست.
• کیفیت پایین تخمک: در برخی موارد، تخمک های تولیدی زن از کیفیت لازم برای لقاح و رشد جنین برخوردار نیستند.
• سن بالا: با افزایش سن زن، تعداد و کیفیت تخمک ها کاهش می یابد و شانس بارداری طبیعی به طور چشمگیری افت می کند.
• بیماری های ژنتیکی: اگر زن حامل یک بیماری ژنتیکی باشد که احتمال انتقال آن به فرزند بسیار بالاست، می تواند از تخمک اهدایی استفاده کند تا از انتقال بیماری به نسل بعد جلوگیری شود.
• عدم پاسخ به درمان های تحریک تخمدان: در برخی موارد، تخمدان های زن به داروهای تحریک کننده تخمدان پاسخ نمی دهند و تولید تخمک صورت نمی گیرد.
• سقط های مکرر: سقط های مکرر ممکن است ناشی از مشکلات کروموزومی در تخمک ها باشد که اهدای تخمک می تواند این مشکل را حل کند.

رعایت استانداردهای اخلاقی و شرعی در تمام مراحل فرآیند اهدای تخمک در مراکز درمانی مجاز، امری حیاتی است تا اطمینان خاطر از سلامت جسمی و مشروعیت شرعی فراهم آید.

حکم کلی شرعی اهدای تخمک: جواز و ضوابط آن

مسئله اهدای تخمک، به دلیل نوپدید بودن و عدم سابقه در متون فقهی کلاسیک، نیازمند اجتهاد و استنباط از اصول کلی فقه اسلامی است. در این میان، فقه شیعه با نگاهی انعطاف پذیرتر، به این موضوع نگریسته و راهکارهایی را برای رفع مشکلات زوجین نابارور ارائه داده است.

مبنای فقهی جواز: اصل اباحه

در فقه شیعه، یک اصل مهم به نام «اصاله الاباحه» وجود دارد که بیان می کند هر عملی در ذات خود مباح (جایز) است، مگر اینکه دلیل قاطعی بر حرمت آن در شرع وجود داشته باشد. فقها با استناد به این اصل و همچنین روایات و آیات مرتبط با اهمیت فرزندآوری و حل مشکلات مسلمانان، حکم به جواز فی نفسه اهدای تخمک داده اند. این بدین معناست که عمل اهدای تخمک به خودی خود حرام نیست و به عنوان راهکاری برای درمان ناباروری پذیرفته شده است.

شروط بنیادین جواز شرعی

اگرچه اصل اهدای تخمک جایز شمرده می شود، اما این جواز مشروط به رعایت ضوابط و پرهیز از مقدمات حرام است. مهم ترین شرطی که تمامی مراجع بر آن تأکید دارند، اجتناب از نگاه و لمس حرام است. در مراحل مختلف این فرآیند، از جمله گرفتن اسپرم از مرد، برداشت تخمک از زن اهداکننده و انتقال جنین به رحم زن گیرنده، ممکن است نیاز به معاینات پزشکی و اقداماتی باشد که مستلزم لمس یا نگاه به بدن نامحرم است. در فقه، این موارد تنها در صورت ضرورت و با رعایت حداقل ها جایز شمرده می شوند و مراکز درمانی موظف اند شرایطی را فراهم آورند که این حدود شرعی تا حد امکان حفظ شود.

مقایسه اجمالی دیدگاه شیعه و اهل سنت

در حالی که فقه شیعه عموماً اهدای تخمک را با رعایت شرایطی جایز می داند، دیدگاه اهل سنت در این باره محتاطانه تر و عمدتاً سختگیرانه تر است. بسیاری از علمای اهل سنت، لقاح تخمک و اسپرم از دو فرد غیرهمسر و سپس انتقال جنین به رحم زن دیگر را به دلیل ایجاد شبهه در نسب و دخالت در حریم خانواده، حرام می دانند. آن ها معتقدند که این کار می تواند منجر به اختلاط انساب شود و با مبانی شرعی خانواده سازگار نیست. با این حال، برخی فقهای معاصر اهل سنت نیز با شروطی، این روش را پذیرفته اند، هرچند دیدگاه غالب همچنان با احتیاط همراه است. تفاوت اصلی در اینجاست که در فقه شیعه، تأکید بر هویت ژنتیکی (صاحب اسپرم و تخمک) به عنوان والدین نسبی است، در حالی که در فقه اهل سنت، حفظ انساب از طریق روابط زناشویی سنتی اهمیت بیشتری دارد.

بررسی تفصیلی فتاوای مراجع عظام تقلید شیعه

یکی از مهم ترین بخش ها در بحث اهدای تخمک از منظر شرعی، مراجعه به فتاوای مراجع عظام تقلید است. این فتاوا، که با دقت و با در نظر گرفتن ابعاد مختلف فقهی و اجتماعی صادر شده اند، راهنمای عمل مقلدین در این حوزه محسوب می شوند. اگرچه در اصل جواز اهدای تخمک اتفاق نظر نسبی وجود دارد، اما در جزئیات و شروط آن، تفاوت هایی میان دیدگاه های مراجع به چشم می خورد.

فتوای مقام معظم رهبری (آیت الله خامنه ای)

مقام معظم رهبری، آیت الله خامنه ای، در فتوای خود به صراحت، اصل عمل اهدای تخمک را با شرایطی جایز می دانند. دیدگاه ایشان مبنای بسیاری از اقدامات قانونی و درمانی در ایران قرار گرفته است. فتوای ایشان بر نکات کلیدی زیر استوار است:

• جواز اصل عمل: اگر مردی قدرت تخمک گذاری همسرش را نداشته باشد، جایز است اسپرم او با تخمک زن بیگانه در خارج از رحم لقاح یابد و سپس جنین حاصله به رحم همسر صاحب اسپرم منتقل شود.
• شرط اجتناب از مقدمات حرام: ایشان تأکید دارند که در تمامی مراحل این فرآیند، باید از مقدمات حرام مانند لمس و نگاه نامحرم اجتناب شود، مگر در موارد ضرورت که شرع آن را اجازه داده است.
• نسب فرزند: کودکی که از این طریق متولد می شود، ملحق به صاحب اسپرم (پدر) و صاحب تخمک (مادر ژنتیکی) است.
• محرمیت با مادر گیرنده: نسبت به زن صاحب رحم (مادر گیرنده) نیز اگرچه مادر نسبی محسوب نمی شود، اما به دلیل حمل و تغذیه جنین از خون او، محرمیت ایجاد می شود و ازدواج با او حرام است.

این فتوا نشان دهنده رویکرد جامع و راهگشای ایشان در مسائل نوپدید است و به زوجین اطمینان می دهد که فرزند حاصل از این روش، شرعاً مشروع و حلال زاده خواهد بود.

فتوای آیت الله سیستانی: احتیاط واجب و مورد خواهر زن شوهردار

آیت الله سیستانی نیز در مورد اهدای تخمک دیدگاهی مشابه اکثر فقها دارند، اما با ملاحظاتی خاص. فتوای ایشان به این صورت است:

• جواز عمل با رعایت شرایط: ایشان نیز اصل عمل اهدای تخمک را جایز می دانند، به شرطی که مستلزم نگاه یا لمس حرام نباشد.
• ضرورت شدید: در موارد ضرورت شدید، مانند جایی که نداشتن فرزند منجر به عسر و حرج (سختی و مشقت غیرقابل تحمل) شود، حتی مواردی مانند نگاه که در حالت عادی حرام است، ممکن است قابل اغماض باشد.
• نسب فرزند: فرزند حاصل از این روش به صاحب اسپرم و صاحب تخمک ملحق می شود. نسبت به زن صاحب رحم (مادر گیرنده) نیز، ایشان قائل به «احتیاط واجب» در رعایت احکام نسب هستند که نشان از حساسیت موضوع دارد.

در مورد خاص اهدای تخمک از «خواهر زن شوهردار»، آیت الله سیستانی آن را اشکال دار نمی دانند، مشروط بر اینکه حدود شرعی (اجتناب از نگاه به عورت و مقدمات حرام) رعایت شود. این فتوا برای بسیاری از زوجین که تمایل به دریافت تخمک از خویشاوندان نزدیک دارند، راهگشاست.

فتوای آیت الله مکارم شیرازی: اهمیت صیغه موقت

آیت الله مکارم شیرازی نیز اصل اهدای تخمک را جایز می دانند، اما در یک نکته اساسی با برخی دیگر از مراجع تفاوت دارند و آن لزوم «عقد موقت» است. دیدگاه ایشان به شرح زیر است:

• نیاز به صیغه عقد موقت: ایشان معتقدند برای جلوگیری از هرگونه شبهه شرعی و حصول حلال زادگی فرزند، لازم است بین مرد صاحب اسپرم و زن اهداکننده تخمک، صیغه عقد موقت خوانده شود، حتی اگر هیچ گونه تماس جنسی یا جسمی میان آن ها صورت نگیرد و همدیگر را نبینند.
• نسب و محرمیت: فرزند حاصل از این روش بر مرد و زن اهداکننده محرم است.
• حکم خرید و فروش تخمک: آیت الله مکارم شیرازی «خرید و فروش تخمک زن» را جایز نمی دانند و معتقدند که این کار نباید به عنوان یک معامله تجاری تلقی شود، اگرچه دریافت «حق الزحمه» برای جبران زحمات اهداکننده می تواند جایز باشد.

تأکید ایشان بر صیغه عقد موقت، یک نکته تمایز مهم است که مقلدین ایشان باید به آن توجه ویژه داشته باشند.

دیدگاه سایر مراجع و لزوم مراجعه به مرجع تقلید خود

دیگر مراجع عظام نیز در این خصوص فتاوایی دارند که می تواند در جزئیات متفاوت باشد:

• آیت الله شبیری زنجانی: ایشان نیز لقاح تخمک و اسپرم غیرزن و شوهر را حرام می دانند، مگر اینکه بین آن ها به طریق شرعی زوجیت (ولو موقت) حاصل شود.
• آیت الله جوادی آملی: ایشان در صورت عدم تماس جسمی و جنسی، عقد را لازم نمی دانند، اما آن را به عنوان احتیاط مستحب مطرح کرده اند.

با توجه به تفاوت در جزئیات این فتاوا، بر هر زوجی که قصد استفاده از اهدای تخمک را دارد، لازم است که با مرجع تقلید خود یا نماینده رسمی ایشان مشورت کند و مطابق با فتوای مرجع تقلید خود عمل نماید. این اقدام، به آن ها اطمینان خاطر شرعی می بخشد و مسیر را برای تصمیم گیری آگاهانه هموار می سازد.

پیامدهای شرعی و حقوقی فرزند حاصل از اهدای تخمک

پیچیدگی های اهدای تخمک، تنها به فرآیند پزشکی و حکم اولیه شرعی محدود نمی شود، بلکه پیامدهای عمیق و طولانی مدتی برای فرزند حاصل از این روش دارد که باید با دقت مورد توجه قرار گیرد. مسئله نسب، محرمیت، ارث و حضانت، از جمله مهم ترین ابعادی هستند که هم از نظر فقهی و هم از نظر حقوقی باید کاملاً روشن شوند تا از بروز مشکلات احتمالی در آینده جلوگیری شود.

نسب فرزند: پدر و مادر واقعی کیستند؟

تعیین نسب فرزند حاصل از اهدای تخمک، سنگ بنای تمامی احکام شرعی و حقوقی دیگر است. بر اساس فتوای غالب مراجع عظام تقلید شیعه، از جمله آیت الله خامنه ای و آیت الله سیستانی، نسب به شرح زیر تعیین می شود:

• پدر شرعی: صاحب اسپرم، بی شک پدر شرعی و قانونی فرزند محسوب می شود. تمام احکام پدری، از جمله ولایت، نفقه و ارث، بر او جاری است.
• مادر شرعی: زن اهداکننده تخمک، مادر ژنتیکی و شرعی فرزند است. این زن، والد بیولوژیکی و حقیقی فرزند به شمار می رود.
• مادر گیرنده (صاحب رحم): زنی که جنین را در رحم خود حمل کرده و به دنیا آورده است، از نظر شرعی، مادر نسبی کودک نیست. فقها برای این زن، حکم مادر رضاعی یا شبه رضاعی را قائل شده اند. نقش او در واقع، پرورش دهنده جنین در دوران بارداری است و نه مادر ژنتیکی.

این تمایز در نسب، پایه و اساس احکام محرمیت و ارث را تشکیل می دهد. لازم به ذکر است که قانون مدنی ایران، فاقد نص صریحی درباره نسب فرزند حاصل از اهدای تخمک است و غالباً با استناد به «قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور» و اصول کلی، قضات و حقوقدانان به استنباط می پردازند که این موضوع ممکن است در آینده چالش هایی ایجاد کند.

محرمیت فرزند: شبکه ای از روابط شرعی

احکام محرمیت برای فرزند حاصل از اهدای تخمک، یکی از دغدغه های اصلی خانواده هاست. این احکام بر اساس نسب تعیین می شوند:

• با پدر صاحب اسپرم و بستگان او: فرزند با پدر خود و تمام بستگان نسبی او (اجداد، عموها، عمه ها، دایی ها، خاله ها و فرزندان آن ها) محرم ابدی است و ازدواج با آن ها حرام است.
• با مادر ژنتیکی (اهداکننده) و بستگان او: زن اهداکننده تخمک، مادر شرعی فرزند است. بنابراین، فرزند با او و تمام بستگان نسبی مادر ژنتیکی (اجداد مادری، خاله ها، دایی ها و فرزندان آن ها) محرم ابدی محسوب می شود و ازدواج با آن ها حرام است. این نکته اهمیت فوق العاده ای دارد و ضرورت اطلاع رسانی صحیح به فرزند در آینده را نشان می دهد تا از ازدواج های حرام ناخواسته جلوگیری شود.
• با مادر گیرنده (صاحب رحم) و بستگان او: هرچند زن گیرنده مادر نسبی فرزند نیست، اما به فتوای اکثر مراجع، به دلیل حمل جنین در رحم و تغذیه او از خون خود در دوران بارداری، بین او و فرزند محرمیت ایجاد می شود و ازدواجشان با یکدیگر حرام است. اما این محرمیت، به بستگان مادر گیرنده (مانند خواهر یا مادر او) سرایت نمی کند؛ یعنی فرزند با خاله یا مادربزرگ زن صاحب رحم محرم نیست و می تواند در آینده با آن ها ازدواج کند (البته اگر موانع دیگری در کار نباشد).

آگاهی از روابط محرمیت در اهدای تخمک، برای حفظ حریم های شرعی و جلوگیری از ازدواج های حرام در نسل های بعدی، کاملاً ضروری و حیاتی است.

حقوق ارثی فرزند: چالش ها و راهکارها

مسئله ارث، به طور مستقیم با نسب فرزند در ارتباط است. از آنجایی که فرزند از نظر شرعی به صاحب اسپرم و صاحب تخمک منتسب است، احکام ارثی نیز بر همین مبنا جاری می شوند:

• ارث از پدر صاحب اسپرم: فرزند به طور کامل از پدر خود (صاحب اسپرم) و بستگان پدری (پدر، مادر، عموها، عمه ها، دایی ها و خاله های پدری) ارث می برد.
• ارث از مادر ژنتیکی (اهداکننده): فرزند از مادر ژنتیکی خود (اهداکننده تخمک) و بستگان او (پدر، مادر، خاله ها و دایی های مادری) ارث می برد.
• ارث از مادر گیرنده: بین فرزند و زنی که او را حمل کرده و به دنیا آورده (مادر گیرنده)، هیچ رابطه توارثی (ارث بردن از یکدیگر) برقرار نیست.

این وضعیت، چالش های حقوقی خاصی را در ایران ایجاد می کند، زیرا هویت اهداکننده تخمک اغلب به صورت محرمانه باقی می ماند و پیگیری حقوقی ارث از مادر ژنتیکی عملاً دشوار یا غیرممکن می شود. برای جبران این خلأ و اطمینان از برخورداری فرزند از حقوق مالی کافی، زوجین گیرنده می توانند از راهکارهای حقوقی مانند تنظیم «وصیت نامه» برای بخشی از اموال خود به نفع فرزند استفاده کنند. همچنین، در توافق نامه های اهدای تخمک در مراکز درمانی، معمولاً اهداکننده از هرگونه ادعای مادی و معنوی نسبت به فرزند سلب حق می کند.

حضانت و حقوق والدینی: مرجعیت زوجین گیرنده

در بحث حضانت و حقوق والدینی، رویکرد شرعی و قانونی بر این است که حضانت کودک بر عهده زوجین گیرنده (پدر و مادری که فرزند را پرورش می دهند) است. نقش زن اهداکننده و مادر رحمی، صرفاً بیولوژیکی و درمانی محسوب می شود:

• حضانت با زوجین گیرنده: حضانت و مسئولیت تربیت و نگهداری کودک، مطابق شرع و قانون، با پدر (صاحب اسپرم) و همسرش (مادر گیرنده) است که او را به دنیا آورده اند و مسئولیت زندگی و رشد او را بر عهده گرفته اند.
• عدم حق حضانت برای اهداکننده یا مادر رحمی: نه زن اهداکننده تخمک و نه زن صاحب رحم (در صورتی که اهداکننده نباشد و صرفاً رحم جایگزین باشد)، هیچ گونه حق حضانتی نسبت به فرزند ندارند. نقش آن ها به جنبه های بیولوژیکی محدود می شود و حقوق قانونی و مسئولیت های والدینی با زوجین گیرنده است.

این تقسیم بندی مسئولیت ها و حقوق، برای ثبات و آرامش خانواده ای که فرزند را پرورش می دهد، حیاتی است و به فرزند نیز کمک می کند تا در یک محیط خانوادگی مشخص و با هویت والدینی روشن، رشد کند.

آیا برای اهدای تخمک نیاز به صیغه محرمیت است؟

یکی از سوالات کلیدی و رایج در بحث اهدای تخمک، این است که آیا برای حلال زادگی فرزند و رفع شبهه شرعی، لازم است بین مرد صاحب اسپرم و زن اهداکننده تخمک، صیغه نکاح موقت (متعه) خوانده شود؟ دیدگاه مراجع عظام تقلید در این زمینه دارای تفاوت هایی است که مقلدین باید به آن توجه کنند.

دیدگاه های متفاوت مراجع تقلید

در این خصوص، سه رویکرد کلی میان مراجع دیده می شود:

1. عدم لزوم صیغه: اکثریت مراجع عظام تقلید، از جمله مقام معظم رهبری (آیت الله خامنه ای) و آیت الله سیستانی، خواندن صیغه نکاح موقت را لازم نمی دانند. دلیل این دیدگاه این است که لقاح در محیط خارج از رحم صورت می گیرد و هیچ گونه تماس جنسی یا استمتاع (بهره مندی جنسی) میان مرد و زن اهداکننده رخ نمی دهد. بنابراین، از نظر ایشان، اصل عمل تلقیح و انتقال جنین، فی نفسه بدون نیاز به صیغه جایز است و فرزند حاصل از این روش نیز مشروع و حلال زاده محسوب می شود.
2. لزوم صیغه: برخی دیگر از مراجع، مانند آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله شبیری زنجانی، معتقدند که برای جلوگیری از هرگونه شبهه شرعی و حصول اطمینان کامل از حلال زادگی فرزند، لازم است بین مرد صاحب اسپرم و زن اهداکننده تخمک، صیغه نکاح موقت خوانده شود. این صیغه حتی اگر بدون هیچ گونه تماس و مشاهده ای و تنها با ایجاب و قبول لفظی از راه دور باشد، از نظر ایشان ضروری است.
3. احتیاط مستحب در صیغه: تعدادی از مراجع نیز، مانند آیت الله جوادی آملی، خواندن صیغه را لازم نمی دانند، اما آن را به عنوان «احتیاط مستحب» مطرح کرده اند. این بدان معناست که انجام آن مستحب است و ثواب دارد، اما ترک آن موجب گناه نیست.

رویه های جاری و توصیه ها

امروزه، در بسیاری از مراکز درمانی ناباروری در ایران، رویه غالب بر عدم الزام به خواندن صیغه نکاح موقت است، مگر اینکه زوجین خود بر اساس فتوای مرجع تقلیدشان یا به جهت اطمینان خاطر بیشتر، تمایل به انجام آن داشته باشند. برای زوجینی که قصد استفاده از روش اهدای تخمک را دارند، اکیداً توصیه می شود که پیش از هر اقدامی، با دفتر مرجع تقلید خود مشورت کرده و مطابق با نظر ایشان عمل نمایند. این امر نه تنها آرامش خاطر شرعی را به ارمغان می آورد، بلکه از بروز هرگونه شبهه و دغدغه در آینده جلوگیری می کند.

نتیجه گیری: انتخابی آگاهانه برای آینده ای روشن

در جمع بندی نهایی، اهدای تخمک به عنوان یکی از پیشرفته ترین راهکارهای درمانی ناباروری، از منظر شرعی در فقه شیعه، عموماً جایز و مشروع شناخته شده است. این جواز، دریچه ای از امید را به روی زوجین ناباروری گشوده که سال ها در آرزوی داشتن فرزند بوده اند. فتوای اکثریت قاطع مراجع عظام تقلید، از جمله مقام معظم رهبری و آیت الله سیستانی، بر جواز این عمل، به شرط پرهیز از مقدمات حرام و رعایت ضوابط شرعی، صحه می گذارد. مهم ترین دستاورد این فتاوا، تعیین تکلیف هویت و نسب شرعی فرزند است که او را به صاحبان اسپرم و تخمک منتسب می کند و بدین ترتیب، مشروعیت و حلال زادگی کودک تضمین می شود.

با این حال، ورود به این مسیر نیازمند آگاهی کامل و مسئولیت پذیری مضاعف از سوی زوجین است. پیامدهای عمیق شرعی و حقوقی، به ویژه در حوزه های محرمیت با بستگان اهداکننده و گیرنده، و همچنین حقوق ارثی، نباید نادیده گرفته شوند. چالش های ناشی از محرمانه ماندن هویت اهداکننده و خلأهای قانونی در برخی زمینه ها، ضرورت دوراندیشی و برنامه ریزی دقیق را دوچندان می کند.

بهترین راهکار برای زوجین متقاضی، دریافت مشاوره همزمان از کارشناسان فقهی مورد اعتماد و وکلای متخصص در حوزه حقوق خانواده است. این تعامل چندجانبه، به آن ها کمک می کند تا تمامی ابعاد موضوع را به دقت بسنجند، تصمیم گیری آگاهانه ای داشته باشند و توافق نامه های لازم را به گونه ای تنظیم کنند که حقوق تمام اطراف، و مهم تر از همه، آینده و هویت فرزند دلبندشان، به بهترین شکل ممکن تأمین و حفظ شود. اهدای تخمک، می تواند تجربه ای شیرین و بدون دغدغه برای خانواده ای باشد که با مسئولیت پذیری و آگاهی کامل، قدم در این راه نهاده اند.