خلاصه کتاب کارل مارکس در ترازو ( نویسنده اویگن بوم فون باورک )

کتاب «کارل مارکس در ترازو» اثر اویگن بوم فون باورک، نقدی بنیادین بر نظریه ارزش کار مارکس و «مسئله تبدیل» ارزش ها به قیمت های تولید است که به یکی از مهم ترین جدل های فکری در تاریخ اقتصاد سیاسی تبدیل شد و پاسخ های رودولف هیلفردینگ و لادیسلائوس فون بورتکیوویچ به این نقد، ابعاد آن را گسترده تر ساخت.

در دنیای پرتحول امروز، جایی که گفتمان های اقتصادی و اجتماعی پیوسته در حال بازتعریف هستند، بازخوانی آثار کلاسیک که شالوده بسیاری از این گفتمان ها را تشکیل داده اند، اهمیتی فزاینده می یابد. کتاب «کارل مارکس در ترازو» نوشته اویگن بوم فون باورک، یکی از این آثار کلیدی است که در خط مقدم نقدهای جدی بر نظریات اقتصادی کارل مارکس قرار دارد. این کتاب، نه تنها به دلیل عمق تحلیلی اش، بلکه به خاطر تحریک بحث های ماندگاری که در پی آن شکل گرفت، جایگاه ویژه ای در تاریخ اندیشه اقتصادی به خود اختصاص داده است. نقدی که بوم باورک بر بنیان های فکری مارکس، به ویژه نظریه ارزش کار و مسئله تبدیل ارزش ها به قیمت های تولید، وارد کرد، چالش هایی جدی را پیش روی مدافعان مارکسیسم قرار داد که پاسخ های متفکرانی چون رودولف هیلفردینگ و لادیسلائوس فون بورتکیوویچ، ابعاد این جدل فکری را غنا بخشید. این مقاله قصد دارد تا با ارائه یک خلاصه جامع و تحلیلی از این کتاب و مباحث پیرامون آن، خواننده را با محورهای اصلی این کشاکش فکری آشنا سازد و اهمیت تداوم این بحث ها را در درک ریشه های اندیشه اقتصادی معاصر نمایان کند.

اویگن بوم باورک و رویکرد مکتب اتریش به اقتصاد

اویگن بوم فون باورک، به عنوان یکی از برجسته ترین چهره های مکتب اقتصادی اتریش، نقشی محوری در شکل گیری اندیشه اقتصادی مدرن ایفا کرد. او در سال ۱۸۵۱ در خانواده ای اشرافی در امپراتوری اتریش به دنیا آمد و بخش عمده زندگی خود را به تلفیق کار دولتی در وزارت دارایی و فعالیت های آکادمیک در دانشگاه وین گذراند. بوم باورک در زمره نخستین مدافعان «تئوری مطلوبیت نهایی» بود که کارل منگر، دیگر بنیانگذار مکتب اتریش، آن را معرفی کرده بود. نظریات اصلی بوم باورک، به ویژه در کتاب های «سرمایه و بهره» و «تئوری اثباتی سرمایه»، بر اهمیت انتخاب های فردی و روانشناسی انسانی در تعیین ارزش اقتصادی تأکید داشت.

تفاوت های رویکردی: ذهنیت گرایی در برابر عینیت گرایی

تفاوت بنیادین در رویکرد بوم باورک و کارل مارکس، از همین جا نشأت می گیرد. بوم باورک با رویکردی ذهنیت گرا و فردگرا، ارزش را بر اساس مطلوبیت نهایی کالاها برای مصرف کننده و انتخاب های ذهنی افراد استوار می دانست. در مقابل، مارکس با رویکردی عینیت گرا و جامعه گرا، ارزش کالاها را بر پایه «کار اجتماعی لازم» و روابط اجتماعی تولید تعریف می کرد. این تفاوت روش شناختی، یعنی تأکید بر فرد در برابر جامعه و عینیت در برابر ذهنیت، سنگ بنای نقدهای بعدی بوم باورک بر مارکس و پاسخ های هیلفردینگ را تشکیل داد. در حالی که بوم باورک به دنبال توضیح قیمت های روزمره بازار از دیدگاه فردی بود، مارکس هدف نظریه خود را کشف قوانین تحول اجتماعی-اقتصادی سرمایه داری در سطح کلان می دانست.

نقد بوم باورک بر نظریه ارزش و ارزش اضافی مارکس

بنیان نقد اویگن بوم باورک بر کارل مارکس، در قلب نظریه ارزش و ارزش اضافی مارکس نهفته است. برای درک این نقد، ابتدا باید به اختصار، مبانی این نظریات را از دیدگاه مارکس مرور کرد.

مبانی نظریه ارزش کار و ارزش اضافی مارکس

مارکس استدلال می کرد که ارزش هر کالا، نه در ارزش مصرفی (کاربرد آن) بلکه در ارزش مبادله ای (قابلیت تبادل آن با کالاهای دیگر) نهفته است. او «کار اجتماعی لازم» را یگانه منبع ارزش کالاها می دانست؛ یعنی مقدار کاری که به طور متوسط در شرایط اجتماعی و فنی موجود برای تولید یک کالا لازم است. از دیدگاه مارکس، سرمایه به دو بخش تقسیم می شود: سرمایه ثابت (c) که شامل ابزار، ماشین آلات و مواد اولیه است و در فرآیند تولید، ارزش خود را به محصول منتقل می کند اما ارزش جدیدی خلق نمی کند؛ و سرمایه متغیر (v) که صرف خرید نیروی کار می شود و تنها منبع خلق ارزش جدید و به تبع آن «ارزش اضافی» (s) است. ارزش اضافی، در واقع همان بخشی از ارزش است که کارگر بیش از میزان دستمزد خود تولید می کند و توسط سرمایه دار تصاحب می شود. نرخ ارزش اضافی (s/v) نشان دهنده میزان استثمار نیروی کار و نرخ سود (s/(c+v)) نسبت ارزش اضافی به کل سرمایه به کار رفته است.

تناقض بزرگ: از جلد اول تا جلد سوم سرمایه

نقطه ثقل نقد بوم باورک، به مسئله ای معروف به «تناقض بزرگ» یا «مسئله تبدیل» مربوط می شود که در آثار مارکس، به ویژه میان جلدهای اول و سوم «سرمایه»، آشکار می شود. در جلد اول «سرمایه»، مارکس استدلال می کند که نرخ سود باید مستقیماً با نرخ ارزش اضافی (s/v) مرتبط باشد. این بدان معناست که صنایعی که از سرمایه متغیر بیشتری (یعنی نیروی کار بیشتر) استفاده می کنند، باید نرخ سود بالاتری داشته باشند، زیرا کارگر، تنها خالق ارزش اضافی است.

اینجا همان جایی است که مارکس به صخره معروف تخطی از تئوری خود برخورد می کند که از آن گریزی نیست و در ادبیات مارکسی ده سال گذشته، کانون منازعه شده است. تئوری وی متضمن این است که سرمایه های هم اندازه اما دارای ترکیب ارگانیک متفاوت باید سودهای متفاوت به بار بیاورند. اما در دنیای واقعی، مثل روز روشن است که این قانون جاری است که سرمایه های هم اندازه، فارغ از تفاوت های ممکن در ترکیب ارگانیک آنها، سودهای مساوی به بار می آورند.

اما در واقعیت، بازار سرمایه داری نشان می دهد که نرخ سود برای مقادیر یکسان سرمایه، صرف نظر از ترکیب ارگانیک آن (نسبت سرمایه ثابت به متغیر)، تمایل به برابری دارد. مارکس در جلد سوم «سرمایه» برای حل این تناقض، مفهوم «قیمت های تولید» را معرفی می کند. او توضیح می دهد که رقابت سرمایه ها باعث می شود که سود از صنایعی با نرخ سود پایین تر به صنایعی با نرخ سود بالاتر منتقل شده و در نهایت، یک نرخ سود متوسط و یکسان برای کل جامعه سرمایه داری به وجود آید. بنابراین، کالاها نه بر اساس ارزش هایشان (میزان کار نهفته) بلکه بر اساس «قیمت های تولید» مبادله می شوند که این قیمت ها شامل هزینه تولید به علاوه سود متوسط هستند.

نقد بوم باورک بر مسئله تبدیل

اویگن بوم باورک، این راه حل مارکس را یک «تناقض آشکار و لاینحل» تلقی می کند. او استدلال می کند که مارکس با معرفی «قیمت های تولید»، عملاً نظریه ارزش کار خود را وانهاده و به نظریه هزینه تولید، که اساساً یک دیدگاه بورژوایی است، عقب نشینی کرده است. چالش اصلی بوم باورک این بود که اگر کالاها در نهایت بر اساس میزان کار نهفته در آن ها مبادله نمی شوند، پس نظریه ارزش کار، اعتبار علمی خود را از دست می دهد. از دیدگاه او، مارکس نتوانسته است به طور قانع کننده ای توضیح دهد که چگونه ارزش ها (بر اساس کار) به قیمت ها (بر اساس سود متوسط) تبدیل می شوند و در این فرآیند، انسجام نظری خود را حفظ کند.

بوم باورک در تحلیل خود، به مثال های عددی مارکس نیز می پردازد تا تناقض را آشکارتر سازد. او معتقد است که مارکس در این مثال ها، فرض می کند که سرمایه های ثابت و متغیر، هنگام تبدیل به قیمت های تولید، خود بر اساس ارزش هایشان باقی می مانند، در حالی که محصولات نهایی بر اساس قیمت های تولید مبادله می شوند. این عدم تبدیل یکپارچه، از نظر بوم باورک، یک نقص منطقی جدی در ساختار نظری مارکس است.

پاسخ های مارکسیستی: دفاع و اصلاح نظریه

نقدهای بوم باورک، به ویژه در مورد «مسئله تبدیل»، واکنش های گسترده ای را در میان اندیشمندان مارکسیست برانگیخت. دو تن از مهم ترین پاسخ دهندگان، رودولف هیلفردینگ و لادیسلائوس فون بورتکیوویچ بودند که هر کدام از منظری متفاوت به دفاع و اصلاح نظریه مارکس پرداختند.

رودولف هیلفردینگ: دفاع از رویکرد اجتماعی و تاریخی مارکس

رودولف هیلفردینگ، یکی از برجسته ترین نظریه پردازان مارکسیست اتریشی و نویسنده کتاب مشهور «سرمایه مالی»، اصلی ترین پاسخگوی بوم باورک بود. او نقد خود بر بوم باورک را در مقاله ای با همین نام در سال ۱۹۰۴ منتشر کرد. هیلفردینگ معتقد بود که بوم باورک با خلط «ارزش» و «قیمت»، اساساً نتوانسته است به درستی نظریه مارکس را درک کند.

هیلفردینگ تأکید می کرد که نظریه ارزش مارکس، ابزاری برای توضیح قیمت های روزمره و جزئی کالاها نیست، بلکه ابزاری برای کشف قوانین بنیادین تحول اجتماعی-اقتصادی نظام سرمایه داری است. او بین «مقولات طبیعی و ابدی» (رویکرد بوم باورک که بر روانشناسی فردی و طبیعت اشیاء تأکید دارد) و «مقولات تاریخی و اجتماعی» (رویکرد مارکس که بر روابط اجتماعی تولید و تحولات تاریخی متمرکز است) تمایز قائل شد.

از دیدگاه هیلفردینگ، مارکس از جامعه به عنوان نقطه عزیمت خود آغاز می کند و کار را نه تنها به عنوان یک فعالیت فردی، بلکه به عنوان «عنصر شکل دهنده جامعه انسانی» می بیند. قانون ارزش، در واقع، قانون حرکت یک شکل خاص از سازمان اجتماعی است که بر پایه تولید کالاها استوار است. بنابراین، در حالی که قیمت ها در سطح فردی و روزمره ممکن است از ارزش ها منحرف شوند، قانون ارزش در سطح کلان (جامعه به عنوان یک کل) همچنان معتبر است و مجموع ارزش های خلق شده در جامعه با مجموع قیمت های تولید برابر است. او بر این نکته پافشاری کرد که هدف مارکس، نه پیش بینی قیمت های جزئی، بلکه ارائه ابزاری برای تحلیل کلیت نظام سرمایه داری و کشف قوانین حرکت آن بود. هیلفردینگ استدلال کرد که بوم باورک به دلیل رویکرد فردگرایانه و غیرتاریخی خود، از درک این چشم انداز وسیع تر و اجتماعی مارکس ناتوان بوده است.

لادیسلائوس فون بورتکیوویچ و تلاش برای حل ریاضی مسئله تبدیل

لادیسلائوس فون بورتکیوویچ، آماردان و اقتصاددان آلمانی-روسی، رویکرد متفاوتی را برای پاسخ به «مسئله تبدیل» اتخاذ کرد. او با یک روش ریاضیاتی دقیق، به دنبال رفع کاستی های فرمولاسیون مارکس در تبدیل ارزش ها به قیمت های تولید بود. بورتکیوویچ نشان داد که در فرمول مارکس، تنها محصولات نهایی تبدیل می شوند، در حالی که سرمایه ثابت و سرمایه متغیر (عناصر ورودی تولید) همچنان بر اساس ارزش های کار اولیه خود باقی می مانند. این عدم تبدیل یکپارچه، از نظر بورتکیوویچ، یک نقص ریاضیاتی بود که باعث بی دقتی در مدل مارکس می شد.

بورتکیوویچ یک سیستم معادلات ارائه داد که در آن نه تنها محصولات نهایی، بلکه کلیه ورودی های تولید (سرمایه های ثابت و متغیر) نیز به قیمت های تولید تبدیل می شدند. او با این کار، توانست نشان دهد که می توان در چارچوب نظریه مارکس، یک راه حل ریاضیاتی منسجم برای مسئله تبدیل ارائه کرد که نرخ سود را در همه بخش ها برابر می سازد و در عین حال، مجموع سودهای کل را با مجموع ارزش های اضافی کل برابر نگه می دارد. کار بورتکیوویچ، تلاشی برای «انسجام بخشیدن» به نظریه مارکس بود، نه ابطال آن. این تلاش ها، اگرچه پیچیده و ریاضی محور بودند، اما نشان دادند که مسئله تبدیل لزوماً به «تناقض» منجر نمی شود و می توان با اصلاحات ریاضی، نظریه مارکس را از این جهت نجات داد. اهمیت کار بورتکیوویچ در این بود که راه را برای نسل های بعدی اقتصاددانان مارکسیست باز کرد تا به دنبال فرمول بندی های دقیق تر و ریاضی محور برای نظریه مارکس باشند.

جانبداری ورنر سومبارت و ارزیابی نهایی نقدها

ورنر سومبارت، اقتصاددان و جامعه شناس آلمانی، با رویکردی متفاوت از سایرین به مباحث مطرح شده پیرامون نظریه مارکس پرداخت. او نظریه ارزش مارکس را نه یک «واقعیت تجربی» که در بازار قابل مشاهده باشد، بلکه یک «واقعیت فکری» یا «ابزار ذهنی» برای فهم نظام سرمایه داری معرفی کرد. از دید سومبارت، ارزش در معنای مارکسیستی آن، صرفاً یک مفهوم تحلیلی است که به ما کمک می کند تا روابط کمی میان کالاهای متفاوت را از منظر کار انسانی درک کنیم، حتی اگر این روابط به طور مستقیم در قیمت های بازار منعکس نشوند.

بوم باورک این تفسیر سومبارت را نیز نقد کرد. او معتقد بود که اگر نظریه ارزش مارکس صرفاً یک «واقعیت فکری» است و ادعای مطابقت با واقعیت را ندارد، پس چرا مارکس این همه تلاش کرده است تا آن را با شواهد تجربی و منطقی توجیه کند؟ از دیدگاه بوم باورک، مارکس نمی توانسته صرفاً یک مدل ذهنی ارائه دهد در حالی که مدام به دنبال اثبات «واقعیت» آن بوده است.

جمع بندی و ارزیابی نقدهای بوم باورک و پاسخ ها

بحث میان بوم باورک و مارکسیست ها، نمایانگر تقابل دو مکتب فکری عمیق در اقتصاد سیاسی بود: مکتب اتریش با تمرکز بر ذهنیت گرایی و انتخاب فردی، و مکتب مارکسیسم با تأکید بر عینیت گرایی و روابط اجتماعی تولید. نقاط قوت نقد بوم باورک در آشکار ساختن دشواری های منطقی و ریاضیاتی در انتقال از ارزش های کار به قیمت های تولید در نظام مارکسیستی بود. او به درستی به این نکته اشاره کرد که مارکس در جلد سوم «سرمایه»، برای حل مسئله نرخ سود یکسان، از بنیان های نظریه ارزش کار خود فاصله گرفته است.

اما پاسخ های هیلفردینگ و بورتکیوویچ، نشان دادند که نقد بوم باورک، اگرچه مهم و دقیق است، اما لزوماً به معنای ابطال کامل نظریه مارکس نیست. هیلفردینگ با تأکید بر ماهیت اجتماعی و تاریخی نظریه مارکس، استدلال کرد که ارزش کار، ابزاری برای تحلیل ساختار کلان جامعه سرمایه داری است، نه یک تئوری قیمت گذاری جزئی. بورتکیوویچ نیز با ارائه یک راه حل ریاضیاتی، نشان داد که مسئله تبدیل، لزوماً یک تناقض لاینحل نیست و می توان با اصلاحات ریاضی، انسجام نظریه مارکس را حفظ کرد.

در نهایت، این جدال فکری بر سر این بود که آیا نظریه مارکس، با وجود پیچیدگی ها و دشواری هایش، همچنان بهترین ابزار علمی برای تحلیل جامعه سرمایه داری و قوانین تحول آن است یا خیر. بوم باورک معتقد بود که این تناقضات، نشان دهنده فروپاشی بنیادهای نظری مارکسیسم است. اما مدافعان مارکس نشان دادند که این نظریه، با قابلیت های تحلیلی خود در سطح کلان و توانایی توضیح پدیده های اجتماعی، همچنان می تواند چارچوبی قدرتمند برای فهم نظام سرمایه داری باشد، حتی اگر نیاز به اصلاحات و تفسیرهای جدید داشته باشد.

نتیجه گیری: ماندگاری شبح مارکس و اهمیت جدل های فکری

کتاب «کارل مارکس در ترازو» و مباحث جدی و عمیقی که پیرامون آن شکل گرفت، بیش از یک جدل آکادمیک صرف بود؛ این کتاب و پاسخ هایش، نمایانگر کشاکشی بنیادی بر سر فهم ساختار و منطق نظام سرمایه داری است. نقد بی باکانه بوم باورک و پاسخ های دقیق هیلفردینگ و بورتکیوویچ، نه تنها ابعاد پیچیده نظریه مارکس را آشکار ساخت، بلکه ضرورت دقت و انسجام در استدلال های اقتصادی را برجسته کرد.

با گذشت بیش از یک قرن از انتشار این آثار، «مسئله تبدیل» و کلیت «نقد اویگن بوم باورک بر مارکس»، همچنان در کانون بحث های اقتصاد سیاسی باقی مانده است. این ماندگاری، نه به دلیل شکست کامل یک نظریه یا پیروزی قطعی دیگری، بلکه به خاطر ماهیت عمیق سؤالاتی است که این متفکران مطرح کردند. دغدغه های کارل مارکس در مورد استثمار، نابرابری و تناقضات درونی سرمایه داری، حتی با بهبود سطح زندگی در بسیاری از نقاط جهان، همچنان در اذهان عمومی و تحلیل های اقتصادی معاصر طنین انداز است. «شبح مارکس» در جهان، نمادی از این واقعیت است که پرسش های او همچنان بی پاسخ نمانده و نیاز به تحلیل های عمیق از ماهیت سرمایه داری، پا برجاست.

از این رو، فهم این نقدها و پاسخ ها برای دانشجویان، پژوهشگران و هر علاقه مند به اقتصاد سیاسی، گامی اساسی در درک ریشه های تفکر اقتصادی معاصر و چالش های مداوم پیش روی نظام های اقتصادی جهان است. این جدل های فکری، نه تنها به پالایش و تکامل نظریه ها کمک می کنند، بلکه نشان می دهند که چگونه اندیشه اقتصادی، پیوسته در حال تعامل با واقعیت های اجتماعی و تاریخی است و هرگز به یک نتیجه قطعی و نهایی نمی رسد. این گفت وگوهای تاریخی، به ما می آموزند که پیچیدگی های جهان اقتصادی را با دیدی انتقادی و جامع نگریسته و به دنبال راه حل هایی پایدارتر برای چالش های بشری باشیم.