«چغازنبیل» بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه – خبرگزاری هانسی | اخبار ایران و جهان

خبرگزاری هانسی؛ گروه استان ها: در فاصله سال های 1930 تا 1940 میلادی با توجه به فعالیت های گسترده شرکت های نفتی خارجی در منطقه و بررسی های زمین شناسی که توسط کارشناسان این شرکت ها صورت می گرفته یکی از کارشناسان شرکت نفت در محوطه چغازنبیل، آجرنوشت هایی می یابد و آن را به هییت باستان شناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومکنم تحویل می دهد.

خواندن این آجرنوشته امکان شناخت یکی از شهرهای ایلامی به نام دوراونتاش را فراهم می کند. پس از دومکنم، گیرشمن باستان شناس فرانسوی حفاری های چغازنبیل را ادامه می دهد. از سال 1378 خورشیدی، کاوش ها و مطالعات باستان شناسی این محوطه به سرپرستی دکتر بهزاد مفیدی ادامه یافت.

معنای چغازنبیل

محوطه میراث جهانی چغازنبیل (شهر اونتاش) شهری آیینی بوده که در حال حاضر بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه است. این اثر در قرن سیزده قبل از میلاد به دستور پادشاه مقتدر این سلسله، اونتاش نپیریشا ساخته شده و به خدایان بزرگ ایلامی، نپیریشا و اینشوشیناک به صورت وقف اهدا می شود.

باستان شناسان برای این مجموعه تاریخی، عملکرد دفاعی قایل نشده اند. ذیقَورَّت با تشدید بر روی حروف «ق و ر» کلمه ای اکدی است. در ایران تلفظ این کلمه از گزارش های گیرشمن گرفته شده و عموماً زیگورات نوشته شده و به معنای بلند و برافراشته ساختن است.

واژه چغازنبیل نیز متشکل از دو جز «چغا» به معنای تپه (همچون چغامیش، چغاگاوانه و غیره) و زنبیل به معنای سبد است. گویا قبل از حفاری معبد، ویرانه های تپه مانند آن، یک زنبیل واژگون را تداعی می کرده است.

زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و در فاصله 40 کیلومتری جنوب شرقی شوش و 20 کیلومتری هفت تپه قرار دارد. معبد ایلامی چغازنبیل بر روی تپه ای خاکی و در ساحل رودخانه دز از شعب رود کارون در استان خوزستان واقع شده است.

این معبد توسط اونتاشگال پادشاه ایلامی ها در سال 1250 قبل از میلاد ساخته شده و آن را به خدای اینشوشینک اختصاص داده است. بنای معبد چند طبقه و ارتفاع آن حدود 25 متر است. این بنا از خشت خام ساخته شده و روکشی از آجر دارد. در اطراف معبد تعدادی لوح گلی و چندین مجسمه از انسان و حیوان به دست آمده است.

معماری زیگورات چغازنبیل

نیایشگاه زیگورات چغازنبیل در شهر دوراونتاش حدوداً به طول 1000 و عرض 1300 متر از سه حصار تو در تو از جنس خشت تشکیل شد. در میان حصار اول معبد اصلی که زیگورات نامیده می شد قرار گرفته است؛ در حصار دوم کاخ ها و معابد کوچک و در حصار سوم تصفیه خانه چغازنبیل، کاخ ها و آرامگاه های زیرزمینی سلطنتی قرار دارند.

مصالح اصلی به کار برده شده در اثر باستانی زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) خشت و گل است. همچنین برای محافظت از فرسایش خشت های به کار رفته در بنا از پوشش آجری استفاده زیادی شده است.

نمای زیگورات با استفاده از هزاران آجر پخته و کتیبه دار تزیین شده است؛ آجرهای لعاب دار، ملات قیر، اندودهای گچی، تزیینات شیشه ای و گل میخ های سفالی از مصالح به کار رفته در این بنا هستند.

دروازه های ورودی بنای زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) توسط مجسمه هایی به شکل گاوهای نر از جنس سفال لعاب کاری شده محافظت می شدند. همچنین در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره ای وجود دارد که برای پخت سفال ها از آن استفاده می کردند. مجموعه باستانی زیگورات چغازنبیل در 5 طبقه ساخته شده بود، اما در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. زیگورات با اضلاع 105× 105 متر و ارتفاع تقریبی 53 متر از سطح زمین ساخته شده بود.

اما امروزه تنها 25 متر از آن باقی مانده است. ساخت طبقات زیگورات چغازنبیل به نحوی است که 5 طبقه آن به موازات یکدیگر و از سطح زمین ساخته شده اند. داخل همه طبقات زیگورات از خشت پر شده است؛ به جز طبقات اول و پنجم که توخالی و دارای فضایی اتاق مانند هستند. بافت داخلی دیوارها متشکل از خشت و نمای بیرونی آن با آجر احداث شده است.

بعضی از آجرهای استفاده شده در چغازنبیل لعاب کاری شده اند و بعضی نیز تزییناتی همانند گل میخ دارند که در نوع خود از جمله کهن ترین کاشی های دنیا محسوب می شوند. سرتاسر نمای زیگورات، از آجرهایی به خط میخی ایلامی تزیین شده که نمایانگر نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن است.

در سمت شمال غرب و جنوب غرب زیگورات دو سکو به شکل دایره قابل مشاهده است که نظرات گوناگونی در ارتباط با کاربری آن ها وجود دارد؛ برخی از باستان شناسان بر این باورند که این سکوها در آن دوران محل پیشگویی و ستاره شناسی، ساعت خورشیدی و یا قربانگاه بوده است.

تصفیه خانه چغازنبیل

برخورداری از تصفیه خانه یکی دیگر از ویژگی های منحصر به فرد بنای تاریخی زیگورات چغازنبیل است. تصفیه خانه چغازنبیل یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه های دنیا بشمار می رود که در نوع خود برای آن دوره بی نظیر است.

با وجود اینکه رودخانه دز تنها سه کیلومتر از معبد فاصله دارد، منبع اصلی تامین آب این تصفیه خانه رودخانه کرخه بود که توسط یک کانال 45 کیلومتری به چغازنبیل می رسید. علت اصلی تامین نشدن آب از رودخانه دز فاصله زیاد ارتفاع چغازنبیل از سطح رودخانه دز است.

همچنین از دیدگاه باستان شناسان مجموعه چغازنبیل که از سه بنا تشکیل شده، شامل رصدخانه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای محاسبه گردش خورشید و سال شمار بوده است. همچنین از رصدخانه زیگورات چغازنبیل برای استخراج تقویم و شناسایی روزهای ابتدایی و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و انقلاب های تابستانی و زمستانی استفاده می کردند.

در معماری باستان طرح خاص این طاق نماها (که از چند قوس پشت سر هم که به ترتیب کوچک می شوند) از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. این طرح خاص در معماری ایران باستان ابتدا برای رصد خورشید ساخته می شد اما پس از مدتی در دروازه ورودی بناها به عنوان تزیین مورد استفاده قرار می گرفت.

آجرهای سازنده خورشیدسنج های چغازنبیل که با طرح خاص به شکل هشت ضلعی هستند مختص رصد خورشید احداث شده اند. نوشته های روی این آجرها به وضوح نشان دهنده این واقعیت هستند که سازه مدور کاربری رصدخانه داشته است.

روی این آجرها نوشته شده است: «من اونتاش گال، پسر هومنانومنا، شاه انزال و شوش، بنای محترمی در اینجا ساختم؛ یک سیان کوک. در سال ها و روزهای پرشمار پادشاهی طولانی به دست آوردم. من یک شونشوایرپی برای خدای گال و اینشوشیناک (سیان کوک) بنا نهادم.»

معنی دو کلمه اصلی «سیان کوک» و «شونشووایرپی» تا کنون مشخص نشده اما به گفته باستان شناسان به احتمال زیاد مفهوم رصد گاه و رصد خانه را می رساند.

همان طور که در طرح خورشیدسنج ها دیده می شود، تغییرات زاویه مابین کناره های خورشیدسنج ها با تغییرات زاویه طلوع خورشید در ابتدای هر یک از فصول سال برابر است. طراحی این خورشیدسنج ها به صورتی است که زمان طلوع یا غروب خورشید با تماشای سایه های ایجاد شده از آن، ابتدا یا وسط هر یک از فصل ها را می توان تشخیص داد.