چگونه ایران به ورطه هولناک نمی غلطد؟ / راه حل، «کشف» یا «ساخته» می شود؟ / ضرورت عبور از «چه باید کرد» برآمده از پیشا گفت و گو به پساگفت و گو
گروه اندیشه: دکتر محمدمهدی مجاهدی در مقاله ای در باره «چه باید کرد»، که تحت عنوان «افق گشایی جامعه، سوگردانی حکومت؛ تمهیدی سلبی و ایجابی»، صورتبندی و تدوین کرده، مهمترین هدف اش را در کوتاه ترین بیان «احیای میانه روی، بازیابی فضیلت دوراندیشی» ذکر کرده است. در بخش نخست این مقاله، «راه حل هایی به جز راه حل های انقلابی»، مورد بررسی قرار گفت او تاکید کرد: «بسیاری از ناظران و عاملانی که هنوز به داوری روشنی درباره ی راه های رقیب و بدیل برای حل مسایل مبرم کشور نرسیده اند، انتظار دارند بدانند جز راه حل های انقلابی و همه جانبه، چه راهی برای حل مسایل باقی مانده است.نوشته ی حاضر ناظر بر این نگرانی هاست.» در بخش دوم نیز، مجاهدی به سه پیشنهاد سید محمدخاتمی، موسوی، و اپوزیسیون خارج از کشور برای برون رفت از وضعیت موجود می پردازد، و همگی راه حل ها را فاقد توانمندی لازم برای حل مساله اصلی ایران می داند. در بخش سوم که در زیر از نظرتان می گذرد، مجاهدی قبل از پاسخ دادن به سوال چه باید کرد، به این سوال اساسی می پردازد که «چگونه دامنه ی پاسخ های ممکن برای پرسش «چه باید کرد؟» را می توان گسترش داد؟». به عبارت دیگر از سوال او چنین برمی آید که پرداختن به سوال چه باید کرد، نیازمند مقدماتی است، که حوزه های سیاسی و اجتماعی ایران هنوز به آن ورود نکرده اند و در عبور از آن ها آبدیده نشده اند. از این رو بدون توجه به مقدمات مذکور، دستیابی به چه باید کرد، ارزیابی شتابزده ای است که جز پرداختن به شبه مساله ها به جای مساله های اصلی، راهی نمی گشاید که در نهایت، جز رفتن منافع ملی و کشور به ورطه های هولناک جدید، نیست.
ساختار بحث: استدلال های سلبی و ایجابی
اصالت دادن به پرسش «چه باید کرد؟» مفروضات و ملازمات و مدلولاتی دارد. این مفروضات و ملازمات و مدلولات، ناکاویده و ناسنجیده، اغلب نهانی پس ذهن و ضمیر دو گروه عمده می نشیند: یک گروه اراده باورانی که گویی بر مسند الوهی «کن! فیکون» تکیه زده اند و فهرست کردن آرزوهاشان را با تحقق آن ها یکی می گیرند و نگران شرایط امکان و حدود تحقق مطلوبات خود نیستند؛ گروه دیگر کسانی که خود را بخشی از مساله یا بخشی از راه حل نمی دانند و می پندارند راه حل های رقیب و بدیلْ لابد جایی، بیرون از همین فضاهای ارتباطی، حاضر و آماده در انتظار نشسته اند تا کشف شوند و گره از کار فروبسته ی خلق بگشایند. در آن چه از پی می آید، ابتدا در بند «یکم،» آن شرط گذاری و استدلال ضمنی که در صدر مقاله ذکر آن گذشت، و این دست مفروضات و ملازمات و مدلولات نقد و بررسی می شوند.
«چگونه دامنه ی پاسخ های ممکن برای پرسش «چه باید کرد؟» را می توان گسترش داد؟»
پیشنهاد این قسمت بحث این است که پیش از تمرکز بر پرسش «چه باید کرد؟» باید به پرسشی دیگر اندیشید. آن پرسش مقدم را می توان چنین تقریر کرد: «چگونه دامنه ی پاسخ های ممکن برای پرسش چه باید کرد؟ را می توان گسترش داد؟» به تعبیر دیگر، چگونه می توان «چه باید کرد؟» را از کمند پاسخ های تکراری و ادواری و هم چنین از چنبره ی الگوهای دوگانه انگارانه و دوقطبی های کاذب و مندرس خلاص کرد تا افق هایی نو، بر فراز راه های طی شده، برای ساختن مسیرهایی تازه در پاسخ به پرسش «چه باید کرد؟» گشوده شود. از همین رهگذر، آشکار خواهد شد که روایی پیشنهادهایی که مدعی حل مساله ی امروز ایران اند، در گرو این است که پیشنهاددهندگان بتوانند نشان دهند «چگونه» در همین وضعیت کنونی می توانند مسوولیت پیشنهادهای خود را بر عهده بگیرند و شرایط امکان پیشنهادهای خود را فراهم کنند و حدود تحقق آن پیشنهادها را گسترش دهند.
پس از تمهید این مقدمات، در بند «دوم،» به این پرسش می پردازیم که چگونه می توان افقی فراتر از دوگانه باوری های تصنعی اندیشید، فراسوی دوگانه باوری هایی کاذب مانند «اصلاح یا انقلاب» و « گفت وگوناپذیری یا گفت وگوپذیری» و «یا با ما یا با آن ها» و «اصالت امنیت یا اصالت آزادی.» این دوگانه باوری ها، همگی، الگوهای بدیلی می آفرینند که دست کم از دو ضعف اساسی رنجور اند: از یک سو، پیش ساخته و پیشاگفت وگویی اند و از دیگر سو، کثرت ستیز و انحصارگرا. چنین الگوهایی به زبان های مختلف، در نفی یک امکان و طرد یک ضرورت با هم متفق اند: همگی منکر این امکان اند که می شود و باید پلی بر روی شکاف های قطبی ساز میان جامعه و حکومت ساخت. به تعبیر دیگر، همگی در این باور انحطاط گرایانه متفق اند که در ایران امروز، امکان ندارد همه ی گروه های بدیل و رقیب که در دو سوی این قطب بندی های کاذب طبقه بندی شده اند، درون و بیرون ساخت رسمی قدرت، با یک دیگر بر سر مساله هایی مشترک و راه حل هایی فراگیر و کثرت پذیر توافق کنند، توافق بر سر راه حل هایی که، در مقایسه با هر راه حل دیگری، ارزش ها و منافع همه ی حریفان قطبی دیده شده را در درازمدت بیش تر تامین می کنند، یعنی راه حل هایی که شرط عملی بودن آن ها این است که ضرورتا باید برای همه ی نیروهای رقیب و بدیل بهتر باشد با حریفان خود بر سر آن ها توافق کنند تا مبانی متبوع و منافع مطبوع شان بهتر از هر حالت دیگری تضمین شود.
یکم. تمهید ایجابی: سیاست به مثابه ی گشودن افق توافق فراسوی تضاد مبانی و تعارض منافع
اصالت دادن به پرسش «چه باید کرد؟» و اولویت قایل شدن برای آن متضمن طعنی انقلابی و طعمی لنینیستی است. نخستین مفروض نادرست این دیدگاه این است که گویی همه ی ایرانیان از سلسله مراتب ارزشی مشابهی پیروی می کنند. در حالی که تکثر گریزناپذیر جامعه ی ایران، ازجمله، به این معنای محصل است که جامعه ی بزرگ و پیچیده ی ایران مجموعه ای از گروه های خرد و درشتی است که هریک حامل و حامی و عامل یک سلسله مراتب ارزشی خاص خود است، هرچند هم پوشانی ها و هم خانوادگی هایی هم در میان است. برای یک گروه امنیت بر صدر دیگر ارزش ها می نشیند، برای دیگری آزادی، برای دیگری رفاه، برای دیگری حقیقت، برای دیگری برابری، برای دیگری رستگاری، و دامنه ی این فهرست گشوده است. تکثرات هر جامعه ای چنین است.
یعنی، از این منظر، هر جامعه ای را می توان به تکثری از گروه های ارزشی تعبیر کرد، یعنی گروه هایی که هریک سلسله مراتب ارزشی خاص خود را دنبال می کنند و گرد آن سلسله مراتب ارزشی، هویت یابی می کنند و منافع خود را رتبه بندی می کنند و شیوه ی زیست خود را سامان می دهند. اگر جامعه ی ایران را هم با همین الگو، جامعه ای متکثر بدانیم، آن گاه پرسش «چه باید کرد؟» آن لحن طلبکارانه و تحکمی و چه بسا آن اهمیت و اولویت خود را از دست می دهد، چرا که این پرسش برخلاف انتظاری ضمنی که بر می انگیزد، پاسخی فوری و یکه و یگانه ندارد، اگر اصلا پاسخی داشته باشد. درون جامعه ی ما، گروه های ارزشی مختلف، با مبانی و منافع متکثر، همین پرسش واحد را به اشکال مختلف می فهمند و به انحای متفاوت پاسخ می دهد.
فرق میان حکومت (government) و حکمرانی (governance)
این جا، مهم این است که فرق میان حکومت (government) و حکمرانی (governance) را هم در نظر آوریم و هم در کار کنیم. حکومت یعنی تسطیح و فروکاستن همه ی این تفاوت ها. به تعبیر دیگر، حکومت یعنی اعمال قدرت از موضع یکی از این پایگاه های ارزشی خاص و با مفروض گرفتن حقانیت یکی از این سلسله مراتب ارزشی، و نادیده گرفتن و تهدید و تحدید دیگر نظام های ارزشی و حذف و حصر و سرکوب حاملان و حامیان و عاملان آن ها. در حالی که حکمرانی، دقیقا برعکس، در عین به رسمیت شناختن همه ی این کثرت های ارزشی و حاملان و حامیان و عاملان آن ها، تداوم حیات حاملان و عاملان آن ها را در کنار یک دیگر تامین و تضمین می کند.
حکمرانی، بنابراین، یعنی اعمال قدرت برای برقراری و استمرار تعامل منصفانه میان گروه هایی که تصورات متفاوتی از خیرات عمومی دارند تا با یک دیگر بر سر تخصیص منابع عمومی برای تامین الگوهای مختلف خیرات عمومی در رقابتی هم افزایانه مشارکت کنند. برخلاف حکومت، برای حکمرانی به معنای خاصی که در سیاست گذاری عمومی به کار می رود، تکثرات ارزشی و تک تک گروه هایی که گرد این نظام های ترجیحی و سلسله مراتبی شکل گرفته اند، همگی منابع حل مساله ی یک جامعه اند، نه موانع آن. بر صدر نشاندن پرسش «چه باید کرد؟» تنها وقتی خالی از خلل و خطر خواهد بود که غرض از طرح آن چاره جویی برای حفظ و هم نشین کردن کثرت هایی گریزناپذیر باشد که در پاسخ به پرسش «چه باید کرد؟» ناگزیر سر بر می آورد یا پدید می آید.
مفروض نادرست دیگر در همان معنایی نهفته است که معمولا برای «راه حل» در نظر می گیرند. این مفروض هم چنین ملازم نسبتی خاص است که میان راه حل با «مساله» و با «کنش گران انقلابی» می پذیرند. دگرگونی طلبان کل گرا مدعی اند راه حلی پیش ساخته، همه جانبه و تضمینی، فوری و قاطع، و ای بسا کم یابیش خشونت بار، برای اصلی ترین مساله ی جامعه و سیاست یافته اند. راه حل پیشنهادی ایشان برانداختن یک کل و جانشین کردن آن با یک کل دیگر است، یعنی پاک کردن وضعیت پرمساله ی کنونی و از نو نوشتن معادلات جامعه و سیاست. فلک را سقف شکافتن و طرحی نو در انداختن. بنیادی ترین مفروض نادرستی که این گروه پذیرفته اند، به این صورت قابل بیان است: راه حل ها هستی هایی مستقل و مجزا از تعاملات معنایی و منفعتی جاری میان گروه های متکثر ارزشی درون جامعه و سیاست مورد بحث دارند.
پیامد پذیرش راه حل ها به عنوان هستی های مستقل
وقتی چنین مفروض نادرستی را پذیرفته باشیم (پذیرش راه حل ها به عنوان هستی های مستقل)، پرسش «پس چه باید کرد؟» ابزاری برای رد و طرد نقدها می شود. گویی بدون وارد شدن به ژرفای تعاملات معنایی و منفعتی با گروه هایی که هریک سلسله مراتب ارزشی خاص خود را دنبال می کند، و بدون بازآرایی آن ها، گروهی می تواند بنشیند و راه حل مسایل مشترک جامعه را مستقلانه کشف کند و برخیزد و آن را از موضعی مُنجیانه عرضه و اعمال کند. گویی راه حل ها جایی در نهان خانه ی ذهن و ضمیر کسی یا کسانی حاضر و منتظر اند تا به زبان و بیان ایشان جاری شوند، یا گویی راه حل ها در زاویه ای مخفی در جهان خارج پنهان شده اند و منتظر اند تا کسانی آن ها را کشف و استخراج و عرضه کنند.
راه حل ها کشف می شوند یا ساخته می شوند؟
فهم راه حل به مثابه ی پدیده ای پیشاگفت وگویی و پیش ساخته نه تنها یک سره نادرست است، بلکه بسیار خطرخیز هم می تواند باشد. راه حل مساله های سیاسی گنج هایی مخفی در ذهن و ضمیر نخبگان نیستند تا تن به اکتشاف بدهند؛ راه حل مساله های سیاسی ابزارهایی نظری اند که از درون مشارکت های گفت وگویی و رای ورزانه زاده و بلکه ساخته می شوند. به تعبیر دیگر، راه حل های سیاسی ابزارهایی برای حل مساله های مشترکِ معطوفِ به خیرات عمومی اند که در کارگاه های کوچک و بزرگ هم اندیشی ها و رای ورزی های مدنی و سیاسی میان هم مسالگانی که هریک سلسله مراتب ارزشی و منفعتی خاص خود را دنبال می کند، اختراع می شوند. از این رهگذر، این راه حل ها همگی معطوف و محفوف به شرایط امکان واقعی جامعه اند و حدود تحقق خود را هم درون امکانات نهادهای جامعه می جویند و می یابند و می گشایند.
راه حل ها چگونه به خیرات عمومی منتهی می شوند؟
راه حل مسایل مشترک جامعه اگر با در نظر گرفتن تکثر میان گروه های منفعتی و ارزشی (اعم از گروه های درون جامعه و درون حکومت) صورت بندی نشود، نمی تواند مساله ی مشترکی را به نفع خیرات عمومی در بلندمدت و با عوارض تحمل پذیر و بدون پیامدهای خودویران گر حل کند. چنان راه حلی در واقع راه حل نیست، شبه راه حلی با نقشی همیشه منفی است. چنان راه حلی نقشی غلط و همیشه منفی دارد، چون اگر حاکم نشود، کمینه نقش منفی اش این است که «ارباب حاجت» و اصحاب مساله را سرگرم می کند و مدتی به ایشان احساس سیری کاذب می بخشد و آن ها را چندی از پیمودن مسیر اختراع راه حل های نتیجه بخش باز می دارد. ولی اگر حاکم شود، بیشینه نقش منفی هر راه حلی را آشکار می کند، یعنی حاملان و حامیان و عاملان دیگر گروه های ارزشی و منفعتی را نخست، طرد و منزوی و سپس، به مرور، حذف و سرکوب می کند و خود زمینه ساز برآمدن مساله های پیچیده تر و به احتمال، راه حل های انقلابی بعدی می شود.
چنان راه حل نمایی در واقع یک فانتزی خصوصی است، و مثل زبان خصوصی، یا ممتنع است، یا اگر متولد شود، ناتوان و نازا است و فقط به ضرب زور و حذف و انحصار و سرکوب می تواند حاکم شود و در هر حال، هزینه های بسیار بر دوش موافقان و مخالفانش تحمیل کند. چنان شبه راه حلی چون مبانی و منافع یک گروه را به ضرر مبانی و منافع دیگر گروه ها یا بی توجه به آن ها می خواهد تضمین کند، نه تنها گرهی از مساله های مشترک و عمومی نمی گشاید، بلکه خودش بلافاصله پس از بیان، در مسیر تبدیل شدن به بخشی از مساله ی قبلی و منشا مساله های بعدی می افتد.برای این که مساله های مشترک حکومت و جامعه ای پر از تکثرات ارزشی و منفعتی، مثل ایران، معطوف به خیرات عمومی در درازمدت و با عوارض تحمل پذیر و بدون پیامدهای خودویران گر حل وفصل شود، راه حل باید برآمده از تعاملات نهادمند و گفت وگویی و رای ورزانه میان حاملان و حامیان و عاملان همه ی تکثرات منفعتی و ارزشی باشد.
به بیان دیگر، این توقع از منتقدانِ راه حل های خشونت بار یا انقلابی یا همه جانبه که هم زمان با نقد و ردّ این راه حل ها، باید خودشان از پیش، راه حلی بدیل یا رقیب در انبان داشته باشند، برآمده از این تصور ناروا است که راه حل، فارغ از گفت وگوهای دشوار و نقادانه میان هم مسالگان، دست یافتنی است، آن هم میان هم مسالگانی که در بسیاری مبانی و منافع با هم ناسازگار اند. حامیان و حاملان و عاملان راه حل های خشونت بار یا انقلابی یا همه جانبه، با اعتماد به نفسی کاذب، راه حل خود را بدون این که در کوره ی گفت وگوهای نقادانه میان هم مسالگان، سنجیده و پخته و پرورده شده باشد، در میان می نهند و با منتقدان خود تحدی می کنند. این یا برآمده از غفلت و خام اندیشی است، یا ناشی از اراده گرایی خودمحورانه یا حاصل اعتماد به نفس بیمارگونه، یا نتیجه ی ترکیب هایی متنوع از این سه ناراستی و کوتاهی و کاستی.
آیا تکثرات ارزش ها، منافع و مبانی قابلیت یکدست سازی دارند؟
از سویی، خام اندیشانه و غافلانه، گونه ای از خشونت گرایان و سرکوب گران گمان می کنند که تکثرات منافع و مبانی را می توان درون یک راه حل واحد و پیش ساخته سرکوب کرد و گنجاند و با هم سازگار کرد، در حالی که در واقع، این تکثرات ارزش و منفعتی، وحدت ناپذیر اند. میراث نظری اندیشه ی سنجیده ی سیاسی و تاریخی به ما آموخته است که ناسازگاری منافع و ارزش ها در نظر و عمل نازدودنی است. ستبرترین ریشه ی این ناسازگاریِ ناگزیر و گریزناپذیر از سرشت سوکناک هستی بشری سیراب می شود (شرح مبسوط این نکته را در مقاله ای با عنوان صورتی خاص برای تصوری خاص آورده ام. این مقاله در شرح آرای جان گری و خوانش پلورالیستی او از آرای آیزایا برلین، پاییز 1380 در شماره 21 مجله ی راهبرد منتشر شده است).
به گواهی تاریخ اجتماعی زندگی بشری، ما آدمیان گویی چنان آفریده شده ایم که دل به ارزش هایی می بندیم که در نظر و عمل با هم ناسازگار اند. می خواهیم هم زمان بیشینه ترین درجات امنیت و آزادی و رفاه و حقیقت و زیبایی و عدالت را هم تراز هم در یک شیوه ی زیست یا درون یک نظام نظری بگنجانیم، ولی پس از تحمیل و تحملِ درد و رنج بسیار در این مسیر، جز سوداهای ناکجاآبادی در عالم نظر و جز نظام های سیاسی و اجتماعی آشفته و پریشان نصیب نمی بریم.
درنیافتن واقعیت ارجمند تکثرات ارزشی درون جامعه منشا انواع و اقسام طرح های انقلابی برای یک دست سازی و هم باور کردن همه ی گروه ها با خود و سپس بنا کردن بهشت روی زمین بوده است، که از قرن گذشته تا کنون نوبه نو دروازه های جهنم انقلاب و کودتا و جنبش های خشونت بار اجتماعی و شبه نظامی را بر روی دوزخیان زمین گشوده است، از غرب لیبرال و آزادی خواه تا شرق سوسیالیست و برابری خواه تا برخی جوامع مسلمان نشین تعالی طلب در آفریقا و غرب و شرق آسیا. بساط استعمار یا همان بسط قهرآمیز غرب لیبرال و سکولار در سراسر جهان به تقریب تا نیمه ی سده ی بیستم جمع نشد.استعمار نسخه ی قدیمی فاشیسم و نازیسم و استالینیسم و مشتقات خرد و درشت شان برای تحقق عینی مهندسی های اجتماعی ـ سیاسی گسترده پایه و مسطح ساز و یک ریخت پسند بود.
صهیونیسم هم به عنوان تبعیض ساختاریافته و دولتمند مبتنی بر اسطوره های دین بنیاد نمونه ای درشت از حاصل کار این دست بهشت نمایان دوزخ فروش از نیمه ی دوم سده ی بیستم به این سو است. جنبش های تروریستی القاعده و داعش و امثال آن ها در سده ی بیست ویکم، مُلهَم از جنبش صهیونیسم، همگی صرفا با پذیرش چنین پیش فرض های فاسدی امکان تحقق یافته اند. ساختمند کردن شر تبعیض بر محور دیانت آن هم در قامت یک حکومت دینی ژرفاشوب ترین زلزله ای بوده است که همزمان بنای دیانت و بساط سیاست را بر هم زده است.
از دیگر سو، اراده گرایانه و خودمحورانه، گونه ای دیگر از انقلاب باوران بر این گمان اند که می توان و بلکه باید نظام ارزشی و منفعتی خود را بر دیگر نظام های ارزشی و منفعتی که هریک حامیان و حاملان و عاملانی درون جامعه دارد، قالب زنند و غالب کنند و همه را به راه راست خود هدایت کنند و درون نظام مطلوب خود حل و منحل و بلکه هضم و جذب کنند. سومین گونه ی انقلابیان، خام اندیشی و غفلت را با اراده گرایی و خودمحوری در هم می آمیزند و جامعه و سیاستی را برای فردای انقلاب شان در سر می پرورانند که حاملان و حامیان و عاملان دیگر نظام های ارزشی و منفعتی در آن جایی ندارند و از صحنه ی سیاسی و اجتماعی کشور حذف شده اند. این ها همگی آرزواندیشانه خیال مُحال می پرورند. مساله های مشترک جامعه ای با تکثرات پرشمار مثل جامعه ی ایران اگر راه حلی داشته باشد، تنها می تواند درون کارگاه هم فکری های فعالانه و مسوولانه ی جامعه ی کثیرالمنافع و کثیرالمبانی ایران پرورده شود، وگرنه ناگزیر از کارگاه های دیگری سازی و کوره های دیگری سوزی سر در می آورد. این نکته در ادامه ی این نوشتار پی گرفته می شود.
چگونگی شکل گیری افق های نو برای حل مساله
در مساله های ناظر بر شوون سیاست و جامعه، راه حل های موثر و معتبر صرفا مشتقی از روابط و مناسبات ذهنی و عینی کسانی با ارزش های ناسازگار و منافع متضاد است، یعنی کسانی که می کوشند علی رغم همه ی ناسازگاری هایی که در مبانی و منافع دارند، راه حل هایی برای مساله ای مشترک بسازند. اگر میان کسانی که در پی حل مساله ای مشترک اند، مثلا مساله ای ناظر بر امور خانواده یا جامعه یا اقتصاد یا امنیت، تعاملاتی گفت وگویی ناشی از هم مسالگی و ناظر بر مساله های مشترک شکل بگیرد، در تلاقی نقادانه میان آرا و تجربه های ایشان، به مرور فضایی از افق های نو برای حل مساله گشوده می شود. این فضای مشترک صرفا نتیجه ی تعاطی افکار نیست؛ حاصل هم مبنا شدن یا هم منفعت شدن هم نیست. گشایش این فضا از آغاز تا پایان حاصل جا افتادن دو برداشت از وضعیت خود و دیگری است: یکی، هم مسالگی با دیگری، و دیگری، نیازمندی واقعی به دیگری برای یافتن راه حل های موثر و در کار کردن آن ها و تحمل پذیر ساختن هزینه های حل مساله. شکل گیری این فضای مشترک شرط امکانی است برای یافتن راه حل های نو فراسوی دوگانه اندیشی های مرسوم، فراسوی راه حل های پیش ساخته، مندرس و مهندسی اندیشانه. همین افق گشایی ها و خلق فضا/جهان های جدید است که شرط ابداع و اختراع راه حل های نو برای مساله های مشترک است، راه حل هایی که بدون گشایش افق های نو، نیندیشیده و بلکه نیندیشیدنی می ماندند.
216216
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "چگونه ایران به ورطه هولناک نمی غلطد؟ / راه حل، «کشف» یا «ساخته» می شود؟ / ضرورت عبور از «چه باید کرد» برآمده از پیشا گفت و گو به پساگفت و گو" هستید؟ با کلیک بر روی فرهنگ و هنر، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "چگونه ایران به ورطه هولناک نمی غلطد؟ / راه حل، «کشف» یا «ساخته» می شود؟ / ضرورت عبور از «چه باید کرد» برآمده از پیشا گفت و گو به پساگفت و گو"، کلیک کنید.