آیا مرد از همسرش ارث میبرد؟

بله، مرد از همسر دائمی خود ارث می برد، اما شرایط و میزان آن به عوامل مختلفی بستگی دارد. این حق و تکلیف قانونی، با جزئیاتی در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران مشخص شده است که ابهامات رایج بسیاری را در مورد ارث زوجین برطرف می سازد.

فوت یکی از زوجین، به ویژه همسر، لحظاتی پر از غم و اندوه است. اما در کنار این سوگ، مسائل حقوقی و مالی نیز مطرح می شوند که آگاهی از آن ها برای حفظ حقوق بازماندگان و جلوگیری از اختلافات احتمالی، اهمیت بسیاری دارد. یکی از پرسش های کلیدی در این زمینه، سهم الارث مرد از همسر متوفی است. قوانین ارث در ایران، ریشه در فقه اسلامی دارند و در قانون مدنی به تفصیل بیان شده اند. شناخت دقیق این مقررات به افراد کمک می کند تا با دیدی روشن تر، فرایندهای پس از فوت را مدیریت کنند و از حقوق قانونی خود آگاه باشند. این مقاله تلاشی است برای شفاف سازی ابعاد مختلف ارث مرد از همسر، از شرایط اصلی تا حالات استثنایی و نحوه محاسبه سهم او از ترکه.

مفهوم ترکه و مبانی ارث در قانون مدنی

ترکه چیست؟

هنگامی که شخصی فوت می کند، تمامی دارایی ها، اموال، مطالبات و همچنین بدهی ها و دیون او به عنوان ترکه یا ماترک شناخته می شود. این ترکه شامل دو بخش است: دارایی های مثبت (مانند وجه نقد، املاک، خودرو، سهام و هرگونه طلب) و دارایی های منفی (مانند بدهی ها، وام ها و تعهدات مالی). قبل از آنکه ترکه بین وراث تقسیم شود، لازم است که بدهی ها و دیون متوفی تسویه و وصیت های او (تا یک سوم اموال) اجرا شود. آنچه پس از این مراحل باقی می ماند، همان چیزی است که بین وراث قانونی تقسیم خواهد شد.

موجبات ارث

قانون مدنی ایران، دو سبب اصلی را برای ارث بردن مشخص کرده است که عبارتند از: «نسب» و «سبب». رابطه نسب، همان رابطه خونی است که میان اجداد، فرزندان و نوادگان، و همچنین برادر و خواهر برقرار است. این طبقات و درجات ارث، در قانون به صورت سلسله مراتبی دسته بندی شده اند. اما رابطه سبب، شامل رابطه ازدواج (زوجیت) است. بر اساس ماده ۸۶۱ قانون مدنی، ازدواج دائم یکی از موجبات اصلی توارث به شمار می رود. این بدان معناست که زن و شوهر به دلیل عقد دائم، از یکدیگر ارث می برند، حتی اگر در کنار آن ها وراث دیگری از طبقات نسبی نیز وجود داشته باشند.

جایگاه زوجین در طبقات ارث

یکی از ویژگی های مهم سهم الارث زوجین این است که آن ها برخلاف سایر وراث که در طبقات مشخصی قرار می گیرند و مانع از ارث بردن طبقات پایین تر می شوند، همیشه و در کنار تمام طبقات دیگر ارث می برند. به عبارت دیگر، سهم زوجین از ترکه متوفی، یک سهم ثابت و مجزا است که قبل از تقسیم ترکه بین سایر وراث، از کل اموال کسر می شود. این موضوع نشان دهنده اهمیت و جایگاه ویژه رابطه زوجیت در قوانین ارثی کشور است و به مرد و زن این امکان را می دهد که صرف نظر از وجود یا عدم وجود فرزند، پدر، مادر یا سایر بستگان نسبی، سهم قانونی خود را دریافت کنند.

پاسخ صریح: آیا مرد از همسرش ارث می برد؟

بله، اما با چه شرایطی؟

پاسخ قاطع به این پرسش مثبت است؛ مرد از همسرش ارث می برد. اما این ارث بری، مانند هر حکم قانونی دیگری، دارای شرایط و ضوابطی است که باید رعایت شوند. بر اساس ماده ۹۴۰ قانون مدنی، هر یک از زوجین در صورت وجود نکاح دائم، از یکدیگر ارث می برند. این ماده به صراحت، نکاح دائم را به عنوان شرط اساسی برای توارث بین زن و شوهر تعیین کرده است. علاوه بر این، شرط حیاتی دیگر، زنده بودن هر یک از زوجین در زمان فوت دیگری است. اگر مرد پیش از فوت همسرش از دنیا برود، طبیعتاً از او ارث نمی برد. همچنین، موانع قانونی ارث که در ادامه به آن ها اشاره می شود، می توانند حق ارث بری را سلب کنند.

شرایط اصلی و حیاتی برای ارث بردن مرد از زن

وجود عقد نکاح دائم

مهم ترین شرط برای ارث بردن مرد از همسرش، وجود عقد نکاح دائم است. در نظام حقوقی ایران، دو نوع ازدواج داریم: دائم و موقت (صیغه). تفاوت اساسی این دو در بسیاری از حقوق و تکالیف زوجین، از جمله ارث، خود را نشان می دهد.

عدم توارث در عقد موقت

قانون مدنی ایران به صراحت بیان می دارد که در عقد موقت، هیچ گونه توارثی بین زن و شوهر وجود ندارد. ماده ۹۴۰ قانون مدنی که مبنای ارث زوجین است، تنها به نکاح دائم اشاره می کند. بنابراین، اگر مردی با زنی به صورت موقت (صیغه) ازدواج کرده باشد و آن زن فوت کند، مرد هیچ سهم الارثی از ترکه او نخواهد داشت، حتی اگر مدت عقد موقت به پایان نرسیده باشد. این قاعده یک حکم آمره است و به این معنی است که حتی اگر زوجین در ضمن عقد موقت توافق کنند که از یکدیگر ارث ببرند، چنین شرطی باطل و فاقد اعتبار قانونی است.

برقراری رابطه زوجیت در زمان فوت

برای اینکه مرد از همسرش ارث ببرد، باید رابطه زوجیت در زمان فوت زن برقرار باشد. این به آن معناست که اگر زن و مرد از یکدیگر طلاق گرفته باشند و مدت عده نیز به پایان رسیده باشد، دیگر رابطه زوجیتی وجود ندارد و مرد از زن ارث نمی برد. با این حال، استثنائاتی نیز در این زمینه وجود دارد که در بخش موانع خاص و حالت های استثنایی به آن ها پرداخته خواهد شد. به عنوان مثال، در طلاق رجعی، تا زمانی که مدت عده سپری نشده است، رابطه زوجیت به طور کامل منقطع نشده و ممکن است توارث برقرار باشد.

عدم وجود موانع قانونی ارث

حتی با وجود نکاح دائم و برقراری رابطه زوجیت در زمان فوت، ممکن است موانع خاصی وجود داشته باشند که حق ارث بری را از مرد سلب کنند. این موانع شامل موارد زیر هستند:

1. قتل عمدی مورث: اگر مرد، همسر خود را به عمد به قتل برساند، از او ارث نخواهد برد.
2. کفر: در صورتی که وارث کافر و مورث مسلمان باشد، کافر از مسلمان ارث نمی برد (ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی).
3. لعان: در صورتی که بین زوجین، لعان واقع شود (به دلیل اتهام زنای زن از سوی مرد و انکار او و انجام تشریفات خاص در دادگاه)، رابطه توارث بین آن ها قطع می شود.
4. ولد الزنا: فرزند نامشروع از پدر و مادر خود ارث نمی برد و بالعکس.
5. جنین: در مواردی که جنین به دنیا نیامده و معلوم نیست زنده به دنیا خواهد آمد یا خیر، ارث بری او دارای شرایط خاصی است.

این موانع، بر اساس قانون مدنی، به طور کلی بر ارث بری تمامی وراث تأثیر می گذارند و شامل مرد نیز می شوند.

نحوه محاسبه سهم الارث مرد از زن (با مثال های کاربردی)

در محاسبه سهم الارث مرد از زن، قانون مدنی یک اصل کلی را دنبال می کند: سهم زوجین (زن یا مرد) به عنوان یک فرض در نظر گرفته می شود و در ابتدا از کل ترکه زن متوفی کسر می گردد. این فرض به سهمی گفته می شود که میزان آن در شرع مقدس و به تبع آن در قانون مدنی، به صراحت مشخص شده است. ماده ۹۱۳ قانون مدنی به این امر اشاره دارد.

سهم الارث مرد از زن در صورت وجود فرزند

اگر زن متوفی دارای فرزند باشد، چه این فرزند از همسر فعلی او باشد یا از ازدواج های قبلی، سهم مرد از ترکه زن یک چهارم (۱/۴) خواهد بود. در این حالت، تفاوتی نمی کند که تعداد فرزندان چند نفر باشد، یا جنسیت آن ها (پسر یا دختر) چیست؛ سهم شوهر ثابت می ماند.

در حضور فرزندان، سهم قانونی مرد از دارایی همسرش، یک چهارم از کل ترکه است.

مثال: زنی فوت می کند و ۱۰۰ میلیون تومان دارایی (شامل اموال منقول و غیرمنقول) و یک فرزند (که می تواند پسر یا دختر باشد) از خود به جای می گذارد. در این صورت، سهم شوهر ۲۵ میلیون تومان (یک چهارم از ۱۰۰ میلیون تومان) خواهد بود و ۷۵ میلیون تومان باقی مانده بین فرزند و سایر وراث (در صورت وجود) تقسیم می شود.

سهم الارث مرد از زن در صورت عدم وجود فرزند

در حالتی که زن متوفی هیچ فرزندی نداشته باشد (چه فرزند از ازدواج فعلی و چه از ازدواج های قبلی)، سهم مرد از ترکه او افزایش می یابد و به یک دوم (۱/۲) از کل ترکه زن می رسد. این حالت زمانی رخ می دهد که هیچ فرزندی به عنوان وارث برای زن وجود نداشته باشد.

مثال: زنی فوت می کند و ۱۰۰ میلیون تومان دارایی دارد، اما فرزندی از خود به جای نمی گذارد. در این سناریو، سهم شوهر ۵۰ میلیون تومان (یک دوم از ۱۰۰ میلیون تومان) خواهد بود. ۵۰ میلیون تومان باقی مانده نیز بین سایر وراث نسبی (مانند پدر و مادر متوفی یا خواهر و برادر او) تقسیم می شود.

حالت خاص: مرد تنها وارث زن باشد

اگر پس از فوت زن، مرد تنها وارث او باشد و هیچ وارث نسبی دیگری (مانند فرزند، پدر، مادر، خواهر، برادر و…) وجود نداشته باشد، کل ترکه زن به مرد می رسد. در این حالت، ابتدا مرد سهم فرضی خود را که یک دوم (۱/۲) است، دریافت می کند و سپس مابقی ترکه نیز به دلیل عدم وجود وارث دیگر، به او رد می شود (به اصطلاح حقوقی، تمام ترکه به واسطه رد به او می رسد).

مثال: زنی فوت می کند و تنها وارث او همسرش است. در این حالت، اگر ترکه زن ۱۰۰ میلیون تومان باشد، تمامی ۱۰۰ میلیون تومان به شوهر او می رسد.

سهم مرد از زن در کنار سایر وراث (مثل پدر و مادر متوفی)

نکته مهم این است که سهم زوجین (زن یا مرد) یک سهم ثابت و مستقل است و همیشه از ترکه متوفی کسر می شود، حتی اگر وراث دیگری مانند پدر و مادر متوفی نیز حضور داشته باشند. پس از کسر سهم مرد، مابقی ترکه بر اساس طبقات و درجات ارث، بین سایر وراث تقسیم می گردد.

مثال: زنی فوت می کند و ۱۰۰ میلیون تومان دارایی، همسر، پدر و مادر دارد و فرزندی ندارد. سهم شوهر ۵۰ میلیون تومان (یک دوم) است. ۵۰ میلیون تومان باقی مانده بین پدر و مادر متوفی تقسیم می شود که هر کدام یک سوم از این مبلغ را (حدود ۱۶.۶ میلیون تومان) به ارث می برند و مابقی (حدود ۱۶.۶ میلیون تومان) به پدر یا مادر به صورت رد داده می شود.

حالت	سهم الارث مرد از ترکه زن	توضیحات
زن دارای فرزند (از هر ازدواج)	یک چهارم (۱/۴)	فرزند مشترک یا فرزند از ازدواج قبلی فرقی نمی کند.
زن بدون فرزند	یک دوم (۱/۲)	در صورت عدم وجود هیچ فرزندی برای زن.
مرد تنها وارث زن باشد	تمامی ترکه	ابتدا سهم فرضی، سپس مابقی به صورت رد به او می رسد.

آیا قانون جدید ارث مرد از زن وجود دارد؟ (رفع ابهام رایج)

گاهی شنیده می شود که «قانون جدیدی برای ارث مرد از زن» آمده است. این ابهام برای بسیاری از افراد سوال برانگیز است و ممکن است تصور کنند که قوانین اساسی تغییر کرده اند. پاسخ صریح و قاطع به این سوال این است: خیر، هیچ قانون جدیدی که تغییر اساسی در میزان یا شرایط ارث مرد از زن ایجاد کرده باشد، وجود ندارد.

قوانین ارث در نظام حقوقی ایران، بر مبنای فقه اسلامی و اصول شرعی تدوین شده اند و در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران تثبیت گردیده اند. این قوانین جزو «قواعد آمره» محسوب می شوند؛ یعنی قواعدی که امکان توافق برخلاف آن ها وجود ندارد و به دلیل اهمیت بنیادین، تغییرات در آن ها بسیار نادر و نیازمند بررسی های عمیق و اجماع در سطوح عالی قانون گذاری است. تا به امروز، هیچ تغییر اساسی در مواد قانونی مربوط به سهم الارث زوجین صورت نگرفته است که نحوه محاسبه یا شرایط کلی ارث مرد از زن را متحول کند. آنچه در قانون مدنی از گذشته وجود داشته، همچنان معتبر و لازم الاجرا است و بر اساس همان مواد، سهم الارث مرد از همسر متوفی محاسبه و تقسیم می شود.

موانع خاص و حالت های استثنایی ارث بردن مرد از زن

در کنار شرایط عمومی ارث بری، موانع و حالت های استثنایی خاصی نیز وجود دارند که می توانند بر حق ارث بردن مرد از همسرش تأثیر بگذارند. این موارد در قانون مدنی به دقت پیش بینی شده اند تا تمامی زوایای این موضوع پوشش داده شود.

طلاق رجعی در مدت عده

ماده ۹۴۳ قانون مدنی به این حالت اشاره دارد: اگر مرد، همسر خود را طلاق رجعی دهد و زن در مدت عده فوت کند، مرد از او ارث می برد. طلاق رجعی، طلاقی است که مرد در مدت عده زن، حق رجوع و بازگشت به زندگی مشترک بدون نیاز به عقد مجدد را دارد. به همین دلیل، در این دوره، رابطه زوجیت به طور کامل منقطع نشده و توارث برقرار است. اما اگر فوت زن پس از اتمام مدت عده طلاق رجعی رخ دهد، دیگر توارثی بین زوجین وجود نخواهد داشت، زیرا رابطه زوجیت به طور کامل پایان یافته است.

طلاق در بیماری زوجه

ماده ۹۴۴ قانون مدنی یک استثنای دیگر را مطرح می کند: اگر مردی در دوران بیماری زن خود، او را طلاق دهد و زن در مدت یک سال از تاریخ طلاق بر اثر همان بیماری فوت کند، مرد از او ارث می برد. شرط اصلی این استثنا آن است که مرد در این فاصله، ازدواج مجدد نکرده باشد. هدف از این ماده، جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی است که ممکن است مرد برای محروم کردن همسر بیمار خود از ارث، اقدام به طلاق کند.

نکاح در حال مرض و فوت قبل از دخول

بر اساس ماده ۹۴۵ قانون مدنی، اگر مردی در دوران بیماری خود با زنی ازدواج کند و پیش از آنکه با او دخول (نزدیکی) کند، بر اثر همان بیماری فوت نماید، آن زن از او ارث نخواهد برد. اما اگر دخول صورت گرفته باشد، زن وارث او خواهد بود. این ماده برای جلوگیری از ازدواج های صوری یا سوءاستفاده های دیگر در شرایط خاص بیماری وضع شده است. این حکم به صورت معکوس نیز در مورد مرد صدق می کند؛ یعنی اگر زن بیمار باشد و مرد با او ازدواج کند و قبل از دخول فوت کند، مرد از او ارث نخواهد برد.

قتل عمدی مورث توسط وارث

یکی از موانع کلی و بسیار مهم ارث، قتل عمدی مورث توسط وارث است. ماده ۸۸۰ قانون مدنی به صراحت بیان می کند که اگر مردی (به عنوان وارث) همسر خود (به عنوان مورث) را عمداً به قتل برساند، از او ارث نخواهد برد. این حکم، یک اصل اخلاقی و حقوقی است که هیچ کس نباید از عمل مجرمانه خود بهره مند شود و به عنوان یک سلب وراثت قطعی شناخته می شود.

پرسش رایج: سهم الارث مرد از همسر (در مورد زن دوم)

گاهی اوقات این سوال مطرح می شود که آیا قوانین ارث برای همسر دوم (یا سوم و الی آخر) با همسر اول متفاوت است؟ این ابهام می تواند در خانواده هایی که مرد دارای بیش از یک همسر دائم است، به وجود آید.

پاسخ به این ابهام بسیار شفاف است: قوانین ارث برای همسران دائم یک مرد، کاملاً ثابت و یکسان است و تفاوتی نمی کند که آن زن، همسر اول مرد باشد یا دوم، یا هر تعداد دیگری که مرد در عقد دائم خود دارد. هر زنی که در عقد دائم یک مرد باشد، به صورت مستقل و بر اساس ترکه خودش، وراث خاص خود را دارد و همسر او (مرد) نیز از ترکه آن زن، مطابق با همان قواعد عمومی که پیشتر توضیح داده شد، ارث می برد. به عبارت دیگر، ارث بردن مرد از هر یک از همسران متوفی خود، بر مبنای وجود یا عدم وجود فرزند برای همان همسر متوفی تعیین می شود.

مثال: تصور کنید مردی دو همسر دارد. یکی از همسران او فوت می کند و دارای فرزند است. در این صورت، سهم مرد از ترکه آن همسر متوفی، یک چهارم (۱/۴) خواهد بود. فرض کنید همسر دوم مرد نیز پس از مدتی فوت کند، اما فرزندی نداشته باشد. در این حالت، سهم مرد از ترکه همسر دوم، یک دوم (۱/۲) خواهد بود. هر یک از این موارد به صورت جداگانه و بر اساس وضعیت همان همسر متوفی محاسبه می شود و حضور همسر دیگر مرد بر میزان سهم الارث وی از همسر متوفی، تأثیری ندارد.

مراحل عملی پس از فوت زن برای دریافت سهم الارث

پس از فوت زن، برای اینکه مرد بتواند سهم الارث خود را دریافت کند، باید مراحلی قانونی طی شود. این مراحل شامل تهیه مدارک، انجام تشریفات انحصار وراثت و سپس تقسیم ترکه است. آشنایی با این روند به کاهش سردرگمی ها و تسریع در امور کمک می کند.

تهیه مدارک اولیه

اولین گام، جمع آوری مدارک لازم است. این مدارک معمولاً شامل موارد زیر هستند:

1. گواهی فوت: سندی رسمی که تاریخ و علت فوت متوفی را تأیید می کند.
2. شناسنامه متوفی: برای احراز هویت و اطلاعات شخصی زن متوفی.
3. شناسنامه ها و کارت های ملی وراث: شامل شناسنامه و کارت ملی مرد (شوهر)، فرزندان (در صورت وجود)، پدر و مادر متوفی (در صورت حیات) و سایر وراث احتمالی.
4. عقدنامه دائم: سند رسمی ازدواج دائم که نشان دهنده برقراری رابطه زوجیت دائمی است.
5. استشهادیه محضری: برگه استشهادیه که به تایید حداقل دو شاهد رسیده باشد و در آن، وراث متوفی معرفی شده باشند.
6. سند مالکیت اموال متوفی: شامل اسناد ملک، خودرو، حساب های بانکی و هرگونه سند مالکیت دیگر.

گواهی انحصار وراثت

پس از جمع آوری مدارک، مرحله اساسی گواهی انحصار وراثت است. این گواهی سندی رسمی است که توسط شورای حل اختلاف صادر می شود و وراث قانونی متوفی را مشخص می کند. برای دریافت این گواهی، یکی از وراث (معمولاً مرد یا یکی از فرزندان) باید دادخواستی را به شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی ارائه دهد. پس از ارائه دادخواست و بررسی مدارک، شورای حل اختلاف درخواست را آگهی می کند تا اگر کسی اعتراضی به وراث معرفی شده دارد، مطرح کند. در نهایت، پس از طی مراحل قانونی و عدم وجود معترض، گواهی انحصار وراثت صادر می شود که در آن نام وراث و نسبت آن ها با متوفی به طور رسمی قید شده است.

تقسیم ترکه

پس از دریافت گواهی انحصار وراثت، نوبت به مرحله تقسیم ترکه می رسد. این مرحله خود دارای چند گام است:

1. تسویه دیون و بدهی ها: ابتدا باید تمامی دیون و بدهی های زن متوفی (مانند وام ها، مهریه همسر، نفقه معوقه، بدهی به اشخاص و…) از ترکه پرداخت شود.
2. اجرای وصیت (در صورت وجود): اگر زن متوفی وصیت نامه قانونی داشته باشد، تا یک سوم اموال او باید طبق وصیت نامه عمل شود.
3. تقسیم باقی مانده ماترک: پس از تسویه دیون و اجرای وصیت، آنچه باقی می ماند (ماترک خالص) بین وراث قانونی، از جمله مرد (شوهر)، بر اساس سهم الارث مشخص شده در قانون مدنی تقسیم می گردد. تقسیم می تواند به صورت توافقی بین وراث انجام شود یا در صورت عدم توافق، از طریق مراجع قضایی (دادگاه) درخواست تقسیم ترکه داده شود.

این فرآیندها ممکن است پیچیده و زمان بر باشند، به همین دلیل بسیاری از افراد ترجیح می دهند با وکیل متخصص در امور ارث مشورت کنند تا تمامی مراحل به درستی و طبق قانون انجام شود.

نتیجه گیری

قوانین ارث، بخشی جدایی ناپذیر از نظام حقوقی هر جامعه است که به تنظیم روابط مالی پس از فوت افراد می پردازد. در این مقاله به این موضوع که آیا مرد از همسرش ارث می برد و چه شرایط و ضوابطی بر این امر حاکم است، پرداخته شد. آنچه مشخص است، مرد تحت شرایط نکاح دائم، از همسر متوفی خود ارث می برد و میزان این سهم، بستگی به وجود یا عدم وجود فرزند برای زن متوفی دارد؛ به طوری که در صورت وجود فرزند، سهم مرد یک چهارم و در صورت عدم وجود فرزند، سهم او یک دوم از کل ترکه است. همچنین روشن شد که در عقد موقت توارثی بین زوجین وجود ندارد و هیچ قانون جدیدی که قواعد بنیادین ارث مرد از زن را تغییر دهد، به تصویب نرسیده است.

مواردی چون طلاق رجعی در مدت عده یا طلاق در دوران بیماری، می تواند به عنوان استثنائاتی بر اصل عدم توارث پس از طلاق، مطرح شوند. طی کردن مراحل قانونی پس از فوت همسر، از جمله تهیه مدارک، دریافت گواهی انحصار وراثت و تقسیم ترکه، نیازمند دقت و آگاهی است. پیچیدگی های حقوقی و عاطفی این فرآیندها، لزوم دریافت مشاوره حقوقی تخصصی را در بسیاری از موارد برجسته می سازد. مراجعه به متخصصان حقوقی می تواند به افراد کمک کند تا در این مسیر پرفراز و نشیب، حقوق خود را به درستی پیگیری کرده و از هرگونه اختلاف یا ابهام احتمالی جلوگیری کنند.